Με βάση την εισήγηση της ΑΜΑΚ αλλά και με προσθήκες από την εισήγηση της ΔΗΣΥΜ αλλά και μελών της Δ.Ε. διαμορφώθηκαν οι παρακάτω θέσεις :
ΤΕΕ-ΤΑΚ
Θέσεις Δ.Ε. του ΤΕΕ-ΤΑΚ
Θέμα: Εκπόνηση Σχεδίου Ολοκληρωμένων Αστικών
Παρεμβάσεων στο Δήμο Ηρακλείου
01. Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ Η «ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ» ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΠΟΡΡΥΘΜΙΣΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΥΠΟ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΡΟΤΥΠΩΝ ΤΗΣ
Η ιστορική διαδρομή της δομής και της εξέλιξης του αστικού χώρου στη μεταπολεμική πραγματικότητα συνδέθηκε με πολιτικές διαμόρφωσης μιας κοινωνίας συνοχής μέσα στα πλαίσια διεκδίκησης που επέβαλε η κοινωνική αφύπνιση στις μεταπολεμικές κοινωνίες που είχαν εισέλθει στη φάση ενός διαρκώς διαφοροποιούμενου παραγωγικού και κοινωνικού καταμερισμού. Οι μεγάλες παρεμβάσεις στους οικιστικούς σχηματισμούς σταδιακά σχηματοποιήθηκαν μέσω εργαλείων και επιπέδων προσέγγισης που επέτρεψε θεσμοθέτηση ολοκληρωμένων Ρυθμιστικών σχεδίων και παρήγαγε δευτερογενώς υποκείμενες πολεοδομικές και κανονιστικές θεσμίσεις που σε αρκετές περιπτώσεις εξειδικεύτηκαν σε ολοκληρωμένες δράσεις στην οργάνωση του ευρύτερου αστικού περιβάλλοντος και των νέων οικιστικών κέντρων που παρήγαγε η συσσώρευση και η αστικοποίηση.
Μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα, οι παρεμβάσεις στο δημόσιο χώρο μέσω και των περιφερειακών προγραμμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, διέθεταν ακόμη λογικές που προσδιόριζε η ανάγκη ύπαρξης μιας ισορροπίας ανάμεσα στις προτεραιότητες του συστήματος και στη διαρκή πίεση των ευρύτερων κοινωνικών και πολιτικών πλειοψηφιών να διεκδικούν ένα μερίδιο συμμετοχής σε ουσιαστικές ρυθμίσεις που βελτιώνουν τους όρους συγκρότησης των δημόσιων υποδομών και προωθούν τομεακές πολιτικές καταπολέμησης των αποκλεισμών και του τόνωσης του διανεμητικού χαρακτήρα του δημόσιου χώρου.
Μεγάλο μέρος των επενδύσεων του δημοσίου και των περιφερειακών προγραμμάτων στηρίχθηκε στην ανάγκη εκσυγχρονισμού και ολοκλήρωσης των επιπέδων σχεδιασμού που σε αρκετές περιπτώσεις παρά το βαθμό πληρότητας που κατακτούσαν μέσω και της ανοικτής δημόσιας διαβούλευσης ή τη θεσμοθέτηση ευνοϊκών νομοθετικών πλαισίων, δεν κατάφερναν να θεσμοθετηθούν και να καταστούν δυναμικά εργαλεία οργάνωσης και συμβολής στην εξέλιξη των παραγωγικών, κοινωνικών και οικιστικών δομών σε μια κατεύθυνση εξυπηρέτησης του δημόσιου οφέλους. Σταδιακά παγιώθηκαν υπερεθνικοί μηχανισμοί και διεθνή κέντρα ελέγχου που με αφανή τρόπο αρχικά μέσω υπερκείμενων αποφασιστικών σωμάτων χωρίς δημοκρατική νομιμοποίηση και στη συνέχεια μέσω μιας ανοικτής διαδικασίας θεσμικού ελέγχου με μονότροπο οικονομοκεντρικό και εκτατικό χαρακτήρα, κατάφεραν να εγκαταστήσουν διαδικασίες και εργαλεία εποπτείας και ασφυκτικού πολιτικού ελέγχου, μέσω των οποίων σήμερα υπάρχει σήμερα μια σαφής διασύνδεση των λογικών της μεγέθυνσης χωρίς όρια με την απόλυτη κυριαρχία της συσσώρευσης πλούτου σε μια μικρή μειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού, που ελέγχει με εικονοποιημένες συναλλαγές μέσω πέντε μεγάλων διεθνών μητροπολιτικών κέντρων ολόκληρη τη διαδικασία της εξέλιξης σε παγκόσμιο επίπεδο.
Είναι ενδεικτικό πως ακόμη και οι πολιτικές της Ε.Ε. για το χώρο, που εκφράζονται μέσω των τοπικών και περιφερειακών προγραμμάτων μετασχηματίζονται συστηματικά και βαφτίζονται σε ολοκληρωμένες χωρικές επενδύσεις, προσδιορίζοντας με σαφή τρόπο τα σημαινόμενα της νέας στρατηγικής που αναπτύσσεται και διεκδικεί όχι στη βάση της διαμόρφωσης ενός περιβάλλοντος συνοχής μέσω της καταπολέμησης των αποκλεισμών και της αναβάθμισης των χαρακτηριστικών που εξακολουθούν να προσδίδουν ταξικό χαρακτήρα στο πολεοδομικό και αστικό περιβάλλον αλλά μέσω της προγραμματικής απορρόφησης των διατιθέμενων πόρων για την περαιτέρω τόνωση και τον εκσυγχρονισμό των ήδη αναπτυγμένων θυλάκων, ενισχύοντας τη συγκέντρωση μεγαλύτερης προσόδου και κέρδους σε περιοχές με περιορισμένο αναδιανεμητικό ρόλο.
Το ΤΕΕ-ΤΑΚ, μέσω ενός ανοικτού διαλόγου που εξελίσσεται, και παρά το σχεδόν προσχηματικό χαρακτήρα που έχει προσλάβει η σημερινή διαβούλευση για τα θέματα του σχεδίου ολοκληρωμένων αστικών παρεμβάσεων του Δήμου Ηρακλείου, θεωρεί απαραίτητη τη συμβολή του στη διαβούλευση που σε μηδενικό χρόνο τείνει να επικαλύψει πολύχρονες διαδικασίες ουσιαστικής δημόσιας συζήτησης για θέματα όπως το άφαντο Ρυθμιστικό της πόλης (δεύτερη φορά μετά από 50 χρόνια από το οραματικό Ρυθμιστικό του Αριστομένη Προβελέγγιου που χάθηκε στον καιάδα μιας γελοίας δικτατορίας ιδιαίτερα επιζήμιας για τα ζητήματα του σχεδιασμού και του δημόσιου χώρου) και τις παράλληλες σε εξέλιξη προβλέψεις του αναθεωρούμενου χωροταξικού περιφερειακού πλαισίου αλλά και όλων των αποφάσεων με πολεοδομικό χαρακτήρα που εκκρεμούν και αφορούν την περαίωση πολύχρονων υποθέσεων για τις οποίες έχει υπάρξει εκτενής συζήτηση και πιεστική ανάγκη θεσμοθέτησης ουσιαστικών κανονιστικών πλαισίων (π.χ. Παλιά πόλη, ανατολικό πολεοδομικό κέντρο κλπ).
Είναι σαφές πως η σημερινή συζήτηση δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να επιβάλλει μέσω των επιλογών του συζητούμενου σχεδίου και ιδιαίτερα του ΣΟΑΠ, δεσμεύσεις και συνολικότερους επαναπροσδιορισμούς σε ζητήματα που έχουν δοκιμαστεί και κριθεί μέσω πολύχρονης διαβούλευσης και κινητοποίησης θεσμικών και κοινωνικών φορέων. Πολύ περισσότερο μάλιστα, αν ληφθεί υπόψη το γεγονός της σχεδόν σχηματικής αντιμετώπισης των προτεινόμενων θυλάκων παρέμβασης και της ταύτισης τους με περιοχές συγκέντρωσης ενός ευρύτερου παραγωγικού και κοινωνικού φορτίου με αναπτυγμένα χαρακτηριστικά ενώ σχεδόν παρακάμπτεται η ανάγκη του χωρικού προσδιορισμού περιοχών που διαθέτουν σαφή σημάδια υστέρησης που τους προσδίδουν προτεραιότητα ανάληψης δράσεων αυτού του χαρακτήρα σύμφωνα με μια ευρύτερη θεώρηση και στρατηγική που εδράζεται κατά κύριο λόγο στην ανάλυση όλων των παραμέτρων της μητροπολιτικής συγκρότησης της πόλης του Ηρακλείου.
02. «ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ» – ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΓΙΑ ΠΟΙΟΥΣ;
Η πολιτική συνοχής της ΕΕ 2014-2020 στοχεύει στην «καλλιέργεια ολοκληρωμένων αστικών πολιτικών που ενισχύουν τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη με σκοπό να ενισχυθεί η προσαρμοστικότητα των πόλεων και να διασφαλιστούν συνέργειες στις επενδύσεις που στηρίζονται από τα Ευρωπαϊκά διαρθρωτικά και επενδυτικά ταμεία (ΕΔΕΤ)».
Σύμφωνα με αυτή την πολιτική το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) οφείλει να υποστηρίξει τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη μέσω ολοκληρωμένων στρατηγικών που αντιμετωπίζουν τις οικονομικές, περιβαλλοντικές, κλιματικές, κοινωνικές και δημογραφικές προκλήσεις των αστικών περιοχών (Άρθρο 7, του κανονισμού ΕΤΠΑ). Η σημασία αυτής της αρχής είναι διττή: Σημαίνει ότι οι πόροι πρέπει να επικεντρώνονται με τρόπο ενοποιημένο για να στοχεύουν περιοχές που αντιμετωπίζουν επιμέρους αστικές προκλήσεις. Ταυτόχρονα, τα αναπτυξιακά έργα που χρηματοδοτούνται από το ΕΤΠΑ σε αστικές περιοχές πρέπει να ενσωματωθούν στους ευρύτερους στόχους των προγραμμάτων. Τα Κράτη Μέλη της ΕΕ θα πρέπει να επιδιώξουν να χρησιμοποιήσουν το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ), σε συνέργεια με το ΕΤΠΑ, για την υποστήριξη μέτρων που αφορούν στην απασχόληση, την εκπαίδευση, την κοινωνική ένταξη και τη θεσμική επάρκεια, που σχεδιάζονται και υλοποιούνται στο πλαίσιο των ολοκληρωμένων στρατηγικών.
Στην τρέχουσα προγραμματική περίοδο 2014 – 2020 χρηματοδοτούνται δράσεις που θα εντάσσονται σε αυτό το στρατηγικό σχεδιασμό. Αυτό το στρατηγικό σχεδιασμό έρχονται να προσδιορίσουν τα υπό εξέταση ΣΟΑΠ- ΒΑΑ. Εν προκειμένω, όμως, τόσο το ΣΟΑΠ όσο και το ΒΑΑ Ηρακλείου δεν θα πρέπει να αξιολογούνται μόνο ως συμβατικά πολεοδομικά εργαλεία αλλά και ως μηχανισμοί άντλησης χρηματοδότησης. Σε δήμους- με πλήθος ώριμων προτάσεων αποτελούν παράγοντα που επιτρέπει την άντληση και αξιοποίηση πόρων.
03. ΣΟΑΠ- ΒΑΑ : ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΤΩΝ ΣΧΕΔΙΩΝ
Τα ΣΟΑΠ είναι κατ’ ουσία χωροταξικά εργαλεία που ενώ στην χώρα μας θεσμοθετήθηκαν ήδη από το 1999, ενεργοποιήθηκαν στο πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας μόλις το 2014. Στόχος τους είναι η ολοκληρωμένη προσέγγιση στην ανάπτυξη της πόλης και περιλαμβάνουν πέρα από τις πολεοδομικές παρεμβάσεις και δράσεις οικονομικού, κοινωνικού και περιβαλλοντικού χαρακτήρα. Το «Σχέδιο Ολοκληρωμένης Αστικής Παρέμβασης» βασίζεται στην ανάλογης φιλοσοφίας κοινοτική πρωτοβουλία "URBAN" που κλήθηκε πιλοτικά να αντιμετωπίσει προβλήματα «αστικών κρίσεων» (urban crises) την δεκαετία του 1990, εντάσσοντάς τα πλέον στις χωρικές πολιτικές της ΕΕ.
Με άλλα λόγια, ένα ΣΟΑΠ παρεμβαίνει σε υποβαθμισμένες (;) περιοχές και με εξειδικευμένες δράσεις επιχειρεί να αναστείλει τις διεργασίες που συντελούν στην υποβάθμιση του χώρου και της ποιότητας ζωής των κατοίκων της. Ειδικότερα απευθύνονται σε περιοχές με κρίσιμα προβλήματα αναπτυξιακής υστέρησης, κοινωνικής και οικονομικής συνοχής, περιβαλλοντικής υποβάθμισης και ποιότητας ζωής. Θα πρέπει να επιδιώκουν τη βελτίωση υποδομών, κοινωνικών εξυπηρετήσεων, αντιμετώπιση της ανεργίας, καταπολέμηση κοινωνικού αποκλεισμού, την αρμονική διάρθρωση χρήσεων γης, την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών κ.λπ.
Στόχος λοιπόν, δεν μπορεί να είναι μόνο η ενίσχυση ενός υφιστάμενου πόλου/ συγκριτικού πλεονεκτήματος μιας περιοχής (π.χ. στο Ηράκλειο του τομέα τουρισμού-πολιτισμού και της καινοτομίας στην παραγωγικότητα και επιχειρηματικότητα), αλλά οφείλει να λειτουργεί ταυτόχρονα και ως σχεδιαστικό εργαλείο ισόρροπης ανάπτυξης.
Θα πρέπει να καθορίζονται σαφώς οι δράσεις εκείνες που θα αντιμετωπίσουν προβληματικές χωρικές και κοινωνικό-οικονομικές δραστηριότητες, όπως ενδεικτικά προβλήματα από την υπερσυγκέντρωση καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος, αντιμετώπιση συλλογικών μορφών παραβατικότητας σε χωρικές ενότητες/εκτάσεις, προώθηση παρεμβάσεων σε θύλακες αυξημένης υποβάθμισης (υψηλά ποσοστά ανεργίας, αυξημένος δείκτης γήρανσης πληθυσμού, αυξημένος δείκτης εξαρτώμενου πληθυσμού, ζώνες με μεγάλη συγκέντρωση επιδομάτων ΑΜΕΑ).
Αντίστοιχα, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Άρθρου 7 του ΕΤΠΑ, αλλά και των εθνικών και περιφερειακών οδηγιών, η ολοκληρωμένη στρατηγική για τη ΒΑΑ Ηρακλείου οφείλει να βασίζεται σε αρχές που σχετίζονται με τον προσδιορισμό και ανάλυση της περιοχής αστικής παρέμβασης, την περιγραφή των προτεραιοτήτων, των ειδικών στόχων και δράσεων αυτής, τη συνεισφορά στην επίτευξη των δεικτών αποτελέσματος και εκροών του ΕΠ της Περιφέρειας κ.ο.κ. Σε μία στρατηγική ΒΑΑ θα πρέπει να αναφέρονται ρητά ο στρατηγικός στόχος, οι άξονες προτεραιότητας, οι ειδικοί στόχοι, οι επιμέρους δράσεις καθώς και η επί της αρχής συσχέτιση των Ειδικών Στόχων του ΒΑΑ με τους Ειδικούς στόχους του ΠΕΠ Κρήτης. Σημειώνεται επιπλέον ότι στα εκπονούμενα, σήμερα, ΒΑΑ ανά την Ελλάδα (Κοζάνη, Δράμα, Χανιά, Πάτρα κ.λπ.) διαφαίνονται στοχευμένες παρεμβάσεις μικρότερης και μεγαλύτερης κλίμακας, εξειδικευμένες σε ειδικές ενότητες, όπως τη συνδεσιμότητα χώρων σιδηροδρομικού σταθμού με το κέντρο της πόλης, αναμόρφωση πλατειών και περιοχών που δημιουργούν αστικές αποκοπές, δράσεις μονοδρομήσεων και ενίσχυσης προσβασιμότητας (περίπτωση Κοζάνης- Δράμας).
04. ΣΟΑΠ-ΒΑΑ Δήμου Ηρακλείου - Ανάλυση
Μια πρώτη προσέγγιση των προτάσεων των δύο σχεδίων, όπως αυτά αναρτήθηκαν από τον Δήμο Ηρακλείου, γεννά κάποια ζητήματα – θέματα προς εξέταση. Ενδεικτικά:
Το πρώτο ζήτημα που προκύπτει από το συνδυασμένο υπό διαβούλευση πλαίσιο ΣΟΑΠ/ ΒΑΑ του δήμου Ηρακλείου είναι η κοινή παρουσίαση των δύο σε ένα ενιαίο παραδοτέο, με κοινό όραμα και στρατηγικό στόχο. Δε γίνεται αντιληπτό γιατί επιλέχθηκε η εκπόνηση και παρουσίαση δύο διαφορετικών σχεδίων σε ένα, αφήνοντας μάλιστα περιοχές που χρήζουν κρίσιμων παρεμβάσεων εκτός πλαισίου (π.χ. Δειλινά, Αλικαρνασσός).
Το δεύτερο ζήτημα αφορά την επιλογή της περιοχής μελέτης και παρέμβασης που εστιάζει σε 16 Πολεοδομικές Ενότητες (ΠΕ) για την περιοχή ΣΟΑΠ, όπου οι 11 ΠΕ εξ’ αυτών εντάσσονται και στην περιοχή παρέμβασης του ΒΑΑ. Δε γίνεται διακριτός ο λόγος επιλογής επικαλυπτόμενων τμημάτων για τα δύο αυτά σχέδια, καθώς το μεν ΒΑΑ αποτελεί εργαλείο υλοποίησης Ολοκληρωμένης Χωρικής Ανάπτυξης και δεν απαιτεί την εκπόνηση του εντός περιοχής ΣΟΑΠ, και όμοια η περιοχή παρέμβασης του ΣΟΑΠ δεν προϋποθέτει την κατά οποιοδήποτε τρόπο συνύπαρξή της με τόπο υλοποίησης ΟΧΕ κ.λπ. Επιπροσθέτως, δεν γίνεται αντιληπτός ο λόγος επιλογής των συγκεκριμένων περιοχών, τα κριτήρια αυτής της επιλογής και εν γένει η στρατηγική της δημοτικής αρχής να παρέμβει με δύο σχέδια στην ίδια περιοχή ενώ ενδεχομένως θα μπορούσε να παρέχεται μέσω αυτών των δύο εργαλείων μία ευρύτερη κάλυψη του πολεοδομικού συγκροτήματος της πόλης του Ηρακλείου. Συμπληρωματικά, σημειώνεται ότι ενώ γίνεται λεπτομερής αποτύπωση των κρίσιμων στοιχείων της περιοχής παρέμβασης, δεν παρουσιάζονται οι εξειδικευμένες και εντοπισμένες χωρικά δράσεις που θα «διορθώσουν» ζητήματα (π.χ. δράσεις στις χωρικές ενότητες με εντοπισμένη μείωση του οικονομικά ενεργού πληθυσμού).
Ένα τρίτο ζήτημα προκύπτει από τη διατύπωση κοινού οράματος και στρατηγικού στόχου των δύο σχεδίων καθώς και από την επιλογή κοινών αξόνων στρατηγικής. Θα πρέπει να διασαφηνιστούν οι άξονες στρατηγικής του στρατηγικού επιχειρησιακού προγράμματος του Δήμου Ηρακλείου, του στρατηγικού σχεδίου για την έξυπνη πόλη, της περιφερειακής στρατηγικής για την έξυπνη εξειδίκευση, αν στόχος της δημοτικής αρχής είναι η επιλεξιμότητα των ώριμων έργων προς ολοκλήρωση. Με δεδομένο ότι η κατανομή των πόρων του πινάκα 1 μεταξύ των δύο ΒΑΑ (Ηρακλείου- Χανίων) θα καθοριστεί μετά την υποβολή των προτάσεων (λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο, την τεκμηρίωση και την ποιότητά τους) κρίνεται σκόπιμο οι προτάσεις για τη ΒΑΑ να διακρίνονται για το επίπεδο/ βαθμό ωριμότητας, τα ενδεικτικά χρονοδιαγράμματα υλοποίησης κ.ο.κ.
Το τέταρτο ζήτημα αφορά το περιεχόμενο του Προγράμματος Δράσης τόσο του ΣΟΑΠ όσο και του σχεδίου ΒΑΑ καθώς ο ενδεικτικός κατάλογος δράσεων συμπίπτει και για τα δύο σχέδια, με διαφοροποιήσεις που αφορούν μόνο στον προϋπολογισμό. Οι επιμέρους δράσεις (Πίνακας Δράσεων προς Διαβούλευση) δεν επεξηγούνται (στο παρεχόμενο υλικό προς διαβούλευση) και κρίνεται χρήσιμη η ανάλυση τους ώστε να δύναται η διαβούλευση να παράξει ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Επιπλέον, σκόπιμη κρίνεται η εξειδίκευση των περιοχών εφαρμογής των προτεινόμενων δράσεων σε επίπεδο αστικών ζωνών/ πολεοδομικών ενοτήτων ή σε κάθε περίπτωση ευρύτερης περιοχής παρέμβασης (όχι δηλαδή το γενικό περιοχή ΣΟΑΠ/ΒΑΑ). Οι κατηγορίες των δράσεων συμβαδίζουν με την ανάλυση της περιοχής μελέτης, ενώ παρατηρείται ότι καλύπτουν τους άξονες προτεραιότητας που τίθενται στο ΣΟΑΠ.
Πέμπτο και κρίσιμο ζήτημα είναι η θεσμοθέτηση μέσω ΣΟΑΠ νέων κατηγοριών χρήσεων γης, οι οποίες πιθανά δεν θα εναρμονίζονται με το εν ισχύ αλλά και υπό αναδιαμόρφωση θεσμικό πλαίσιο ενώ παράλληλα θα δεσμεύουν τα μελλοντικά πολεοδομικά σχέδια κάθε βαθμίδας.
Ένα ακόμη θέμα που πρέπει να μας απασχολήσει είναι το στενό χρονικό περιθώριο που δόθηκε τόσο για την εκπόνηση όσο και για τη δημόσια διαβούλευση του όλου εγχειρήματος. Και ενώ είναι κατανοητή η ανάγκη συντόμευσης των γνωστών «ελληνικών χρονοδιαγραμμάτων», θεωρούμε ότι δεν επαρκεί σε κανέναν φορέα, ο χρόνος για την σωστή και (όσο το δυνατόν) αντικειμενική κρίση, τόσο σύνθετων θεμάτων. Οι πρωθύστερες διαδικασίες για την εφαρμογή καινοτόμων πολιτικών, μόνο προβλήματα μπορούν να φέρουν κατά την υλοποίηση και όχι αλλαγή νοοτροπίας.
05. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΕΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΥΣ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ
Η Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης του ΕΠ της Περιφέρειας Κρήτης , έστειλε πρόσκληση στους Δήμους Ηρακλείου και Χανίων για την υποβολή προτάσεων Στρατηγικής Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης (BAA), στο πλαίσιο του ΕΠ ΚΡΗΤΗ 2014-2020.
Συγκεκριμένα οι δύο Δήμοι καλούνται να υποβάλλουν προτάσεις Στρατηγικής Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης (ΒΑΑ), με εφαρμογή του εργαλείου των Ολοκληρωμένων Χωρικών Επενδύσεων (ΟΧΕ), σύμφωνα με τα αναφερόμενα στη ενότητα 4.2, «Ολοκληρωμένες δράσεις γιαΒιώσιμη Αστική Ανάπτυξη» του ΕΠ ΚΡΗΤΗ 2014-2020.
Ο Δήμος Ηρακλείου επέλεξε να αναπτύξει τη Στρατηγική Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης (ΒΑΑ) μέσα από ένα χωροταξικό εργαλείο, αυτό του Σχέδιου Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων (ΣΟΑΠ), εντάσσοντας την περιοχή ΒΑΑ ως υποσύνολο, σε ένα ευρύτερο χώρο, αυτό του ΣΟΑΠ.
Έτσι, τόσο στην πρόσκληση του Δήμου για διαδικασία διαβούλευσης, όσο και στις παρουσιάσεις που έγιναν και περιλαμβάνονται στα υλικά της διαβούλευσης, τα δύο αυτά αντικείμενα εμφανίζονται ως ενιαίο αντικείμενο (ΣΟΑΠ – ΒΑΑ), ενώ και ο τίτλος της μελέτης (παραδοτέο 1) φέρει τον τίτλο «Εκπόνηση Σχεδίου Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων στο Δήμο Ηρακλείου».
Α. Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις (ΟΧΕ)
Κατά την εγκ. 81168/ ΕΥΣΣΑ 1796/30/ 07/ 2015 της Γενικής Γραμματείας Δημοσίων Επενδύσεων – ΕΣΠΑ, για το σχεδιασμό, υλοποίηση και παρακολούθηση των Ολοκληρωμένων Χωρικών Επενδύσεων ως εργαλείων Ολοκληρωμένης Χωρικής Ανάπτυξης των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων της προγραμματικής περιόδου 2014 – 2020[1], οι Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις (ΟΧΕ) διακρίνονται σε:
α) ΟΧΕ για Βιώσιμη Αστική Ανάπτυξη (ΒΑΑ) και
β) ΟΧΕ για άλλες χωρικές στρατηγικές, που αφορούν σε άλλες χωρικές ενότητες, εκτός αυτών που προβλέπονται για τις ΟΧΕ Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης (ΒΑΑ).
Με την εγκύκλιο δίδονται οδηγίες για την ανάπτυξη των Ολοκληρωμένων Χωρικών Επενδύσεων (ΟΧΕ) και τον τρόπο που αυτές εντάσσονται στα Περιφερειακά Προγράμματα.
Όμως πουθενά στην εγκύκλιο, ούτε και σε άλλα κείμενα του ΕΣΠΑ 2014-2020, δεν αναφέρεται ως προϋπόθεση για τις Ολοκληρωμένες Χωρικές επενδύσεις (ΟΧΕ) και συγκεκριμένα για την Βιώσιμη Αστική Ανάπτυξη (ΒΑΑ), η εκπόνηση Σχεδίου Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων (ΣΟΑΠ).
Β. Σχέδια Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων (ΣΟΑΠ)
Η κατάρτιση και έγκριση Σχεδίων Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων (ΣΟΑΠ), προβλέπεται από το άρθρο 12 του Ν. 2742/1999 «Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη και άλλες διατάξεις». Ο νόμος αυτός σήμερα έχει αντικατασταθεί από το Ν.4269/2014 «Χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση −Βιώσιμη ανάπτυξη». Το άρθρο 12 που αφορά στα ΣΟΑΠ, δεν έχει καταργηθεί, αλλά βρίσκεται υπό αναθεώρηση.
Συγκεκριμένα, με το άρθρο 13τουΝ.4269/2014για την«Εναρμόνιση χωροταξικών και πολεοδομικών διατάξεων προς το νέο σύστημα χωρικού σχεδιασμού» προβλέπεται η έκδοση Προεδρικού Διατάγματος με το οποίο τροποποιούνται, συμπληρώνονται και αναμορφώνονται, ορισμένα άρθρα των Ν. 2742/1999 και Ν. 2508/1997, μεταξύ των οποίων το άρθρο 12 του Ν. 2742/1999 για τα ΣΟΑΠ.
Τα υπόλοιπα άρθρα που προβλέπεται να αναθεωρηθούν είναι τα άρθρα 10 και 11 του Ν. 2742/1999 για τις Περιοχές Οργανωμένης Ανάπτυξης Παραγωγικών Δραστηριοτήτων (ΠΟΑΠΔ) και Περιοχές Ειδικών Χωρικών Παρεμβάσεων (ΠΕΧΠ).
Τα υπό αναθεώρηση άρθρα του Ν. 2508/1997 είναι όλα όσα αφορούν στις αναπλάσεις, στην ανασυγκρότηση και πολεοδομική αναμόρφωση προβληματικών και υποβαθμισμένων περιοχών, στις ζώνες ειδικής ενίσχυσης, ενεργού πολεοδομίας και αστικού αναδασμού (άρθρα 8-17, 19, 22 και 23).
Τα Σχέδια Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων (ΣΟΑΠ) καταρτίζονται εντός του πλαισίου των κατευθύνσεων του εθνικού και περιφερειακού χωροταξικού σχεδιασμού για την προώθηση ολοκληρωμένων στρατηγικών αστικού σχεδιασμού σε πόλεις ή τμήματά τους, καθώς και σε ευρύτερες αστικές περιοχές που παρουσιάζουν κρίσιμα και σύνθετα προβλήματα αναπτυξιακής υστέρησης, κοινωνικής και οικονομικής συνοχής, περιβαλλοντικής υποβάθμισης και ποιότητας ζωής.
Η διαδικασία κατάρτισης των ΣΟΑΠ κινείται είτε από το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων (σήμερα ΥΠΕΝ), είτε με πρωτοβουλία της Περιφέρειας (σήμερα Αποκεντρωμένης Διοίκησης), είτε με πρωτοβουλία του οικείου οργανισμού τοπικής αυτοδιοίκησης πρώτου ή δεύτερου βαθμού.
Εγκρίνονται με κοινές αποφάσεις των Υπουργών Εθνικής Οικονομίας και Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων και των κατά περίπτωση αρμόδιων Υπουργών, που δημοσιεύονται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.
Με την τελευταία παράγραφο του άρθρου 12 ορίζεται ότι: «Εγκεκριμένα γενικό πολεοδομικό σχέδια, σχέδια χωρικής και οικιστικής οργάνωσης ανοικτών πόλεων ή άλλα σχέδια χρήσεων γης πολεοδομικού χαρακτήρα πρέπει να τροποποιηθούν ή αναθεωρηθούν με τη διαδικασία που ορίζεται στις διατάξεις που τα διέπουν μέσα σε προθεσμία πέντε (5) ετών από την έγκριση των σχεδίων του άρθρου αυτού, προκειμένου να εναρμονισθούν προς τις κατευθύνσεις και λοιπές ρυθμίσεις των ΣΟΑΠ».
Επομένως τα ΣΟΑΠ δεσμεύουν το στρατηγικό πολεοδομικό σχεδιασμό.
Ωστόσο το ΣΟΑΠ, ως χωροταξικό εργαλείο, έχει κατευθυντήριο χαρακτήρα. Ως εκ τούτου, σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να καθορίσει χρήσεις γης, πόσο μάλλον να εξειδικεύσει χρήσεις γης.
Για τις προδιαγραφές εκπόνησης μελετών των Σχεδίων Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων (ΣΟΑΠ) έχει εκδοθεί υπουργική απόφαση (ΦΕΚ 1341/Α/24.04.2012).
Γ. Χωροταξικός και στρατηγικός πολεοδομικός σχεδιασμός στο Δήμο Ηρακλείου
α) Χωροταξικός σχεδιασμός
Ισχύει το Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας Κρήτης (ΦΕΚ 1486/Β/10.10.2003).
Το Περιφερειακό Πλαίσιο βρίσκεται υπό αναθεώρηση.
Από το ισχύον Περιφερειακό Πλαίσιο προβλέπεται:
«Όπως έχει ήδη αναλυτικά τεκμηριωθεί, το σύνολο του περιαστικού χώρου των σημαντικών αστικών κέντρων της Κρήτης απαιτεί την κατάρτιση και εφαρμογή σχεδίων ολοκληρωμένων αστικών παρεμβάσεων, οι οποίες και θα πρέπει να προωθηθούν με τα εργαλεία του Ν. 2508/97 και ειδικότερα τις διατάξεις για τις αστικές αναπλάσεις. Οι κατά τις διατάξεις του Ν.2742/99 θεωρούμενες περιοχές για προώθηση ολοκληρωμένων στρατηγικών αστικού σχεδιασμού αφορούν σε «αστικές περιοχές που παρουσιάζουν κρίσιμα και σύνθετα προβλήματα αναπτυξιακής υστέρησης, κοινωνικής και οικονομικής συνοχής, περιβαλλοντικής υποβάθμισης και ποιότητας ζωής». Προτείνεται να καταρτιστεί και να εγκριθεί ΣΟΑΠ, για λόγους υποδειγματικούς, στην Πόλη του Ηρακλείου και ειδικά σε ζώνη κατά μήκος του διερχόμενου διευρωπαϊκού άξονα, της σύνδεσής του με το αεροδρόμιο Ηρακλείου και της περί το αεροδρόμιο περιοχής.»[2]
Όμως, το μεγαλύτερο μέρος της ζώνης αυτής δεν περιλαμβάνεται στο όριο της ζώνης του υπό διαβούλευση ΣΟΑΠ, αντίθετα περιλαμβάνονται άλλες ζώνες.
β) Στρατηγικός Πολεοδομικός Σχεδιασμός
Ισχύει το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο των καποδιστριακών Δήμων Ηρακλείου, Αλικαρνασσού και Γαζίου που αναθεωρήθηκε το 2003 (ΦΕΚ696/Δ/08.07.2003).
Το νότιο τμήμα του υπό διαβούλευση ΣΟΑΠ αφορά σε περιοχή που δεν είναι ενταγμένη στο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο.
Σχετικά με την Κνωσσό, από το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο προβλέπεται ο καθορισμός ζωνών προστασίας αρχαιολογικού ενδιαφέροντος.
Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο του Ν. 2508/97, δηλαδή σχέδιο σε ολόκληρη την έκταση του Δήμου Ηρακλείου, δεν έχει εκπονηθεί.
γ) Μελέτη Ανάπλασης Παλιάς Πόλης
Η μελέτη Ανάπλασης της Παλιάς Πόλης, δεν έχει ακόμα εγκριθεί, όμως από το 2002, εγκρίθηκε η προκαταρκτική πρόταση ανάπλασης (ΦΕΚ 89/Δ/12.02.2002).
Η περιοχή μελέτης ανάπλασης βρίσκεται εξ ολοκλήρου στην περιοχή ΒΑΑ και ΣΟΑΠ.
Από τη μελέτη ανάπλασης προτείνονται μια σειρά από έργα και δράσεις που συνάδουν και μπορούν να υπηρετήσουν την πολιτική ΒΑΑ, επομένως μπορούν να αξιοποιηθούν (π.χ. πολιτιστικές διαδρομές και δραστηριότητες, κυκλοφοριακά θέματα, περιβαλλοντική ανασυγκρότηση, εξοικονόμηση ενέργειας και νερού κλπ.).
Η προκαταρκτική πρόταση ανάπλασης αποτελεί ουσιαστικά το μοναδικό θεσμοθετημένο πολεοδομικό εργαλείο πάνω στο οποίο θα μπορούσε να στηριχθεί η πολιτική ΒΑΑ για την περιοχή που περιλαμβάνει.
Ωστόσο, η μη έγκριση της πολεοδομικής μελέτης ανάπλασης, αποτελεί μια τεράστια εκκρεμότητα που καθορίζει την εξέλιξη της πόλης.
Αποτέλεσμα της εκκρεμότητας αυτής είναι να συνεχίζει να εφαρμόζεται το σχέδιο του 1936 - 1958, για την αποτροπή των συνεπειών του οποίου ξεκίνησε η μελέτη ανάπλασης, προκειμένου να προστατεύσει και να αναδείξει το ιστορικό κέντρο.
Δ) Το προτεινόμενο ΣΟΑΠ
α) Όρια περιοχής μελέτης
Στον πρόλογο της μελέτης (παραδοτέο 1) αναφέρεται ότι στα πλαίσια της αρ.πρ. 191749/31-12-2014 σύμβασης του Δήμου Ηρακλείου με τη μελετήτρια οριοθετήθηκε η ευρύτερη περιοχή ΣΟΑΠ, εντός των ορίων της οποίας περιλαμβάνεται και η περιοχή εφαρμογής ολοκληρωμένου προγράμματος Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης ΒΑΑ. Όμως οι πληροφορίες που δίδονται σχετικά με τα κριτήρια οριοθέτησης, μέσω των πινάκων των στατιστικών στοιχείων που αξιοποιούνται τόσο για την περιοχή ΒΑΑ, όσο και για την περιοχή ΣΟΑΠ, γεννούν πάρα πολλά ερωτηματικά για το αν πράγματι αυτές είναι οι περιοχές με τα πιο «κρίσιμα και σύνθετα προβλήματα, αναπτυξιακής υστέρησης, κοινωνικής και οικονομικής συνοχής, περιβαλλοντικής υποβάθμισης και ποιότητας ζωής», ή αν αυτό που αποτέλεσε οδηγό στην επιλογή των ορίων ΣΟΑΠ – ΒΑΑ είναι η επικέντρωση στον πρωταρχικό στόχο της μελέτης, που είναι η σύνδεση της παραλιακής ζώνης (συμπεριλαμβανομένου του λιμανιού, λόγω κρουαζιέρας) και του κέντρου της πόλης, με την Κνωσσό.
Δεδομένου μάλιστα, ότι η επιλογή των ορίων της μελέτης αποτελεί το πρώτο στάδιο μελέτης με βάση την ΥΑ για τις προδιαγραφές μελέτης, το γεγονός ότι κανείς από όσους μετέχουν στη διαβούλευση, δεν γνώριζε μέχρι σήμερα την επιλογή των συγκεκριμένων ορίων τόσο για το ΣΟΑΠ όσο για την ΒΑΑ, αποτελεί ακόμα μεγαλύτερο πρόβλημα.
β) Χωρικά χαρακτηριτικά
Στο κεφάλαιο 5 της μελέτης παρατίθενται τα χωρικά χαρακτηριστικά της περιοχής μελέτης.
β1) Χωροταξικά Πλαίσια
Οι παράλληλες αναφορές, χωρίς ιεράρχηση, και πρακτικά η αντιμετώπιση με ισότιμο τρόπο θεσμοθετημένων και μη χωροταξικών εργαλείων όπως το ισχύον και το υπό αναθεώρηση Περιφερειακό Χωροταξικό και η παράθεση πινάκων προτεραιοτήτων ακόμα και της αναθεώρησης του Ειδικού Πλαισίου του 2013 που ακυρώθηκε από το ΣτΕ (σελ. 39-40 της μελέτης ΣΟΑΠ) δημιουργούν σύγχυση δεδομένου ότι:
-
ο χαρακτήρας της πόλης του Ηρακλείου περιγράφεται σχεδόν πανομοιότυπα τόσο στο ισχύον όσο και στο υπό αναθεώρηση Περιφερειακό Χωροταξικό,
-
η περιοχή ΣΟΑΠ επίσης στο υπό αναθεώρηση Περιφερειακό Χωροταξικό, εμφανίζεται η ίδια που υπάρχει και στο ισχύον και που -όπως αναφέραμε παραπάνω- δεν συμπίπτει με την περιοχή ΣΟΑΠ που προτείνεται,
-
από το υπό αναθεώρηση Περιφερειακό Χωροταξικό, στην περιοχή ΣΟΑΠ προστίθεται η περιοχή τοπίου από τη νήσο Δία μέχρι το Γιούχτα που πρακτικά δεν υιοθετείται από τη μελέτη ως ενιαία περιοχή παρέμβασης του ΣΟΑΠ,
-
το Ειδικό Χωροταξικό του Τουρισμού, έχει ήδη αξιολογηθεί και περιλαμβάνεται στις προτάσεις του υπό αναθεώρηση Περιφερειακού Χωροταξικού, αλλά η αναθεώρηση του Περιφερειακού Χωροταξικού δεν έχει ολοκληρωθεί κι έτσι δεν μπορεί να αξιοποιηθεί με ασφάλεια.
β2) Πολεοδομικές ρυθμίσεις –Μελέτη ανάπλασης
Η μελέτη ΣΟΑΠ επειχειρεί να επιλύσει όλα τα συσσωρευμένα προβλήματα και αντιφάσεις που έχουν δημιουργηθεί την τελευταία δεκαπενταετία και αφορούν ελλείψεις περιεχομένου και συμβατότητας ενός Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου του Ν. 1337/83, περιοχών επεκτάσεων σχεδίου πόλης με τα γνωστά προβλήματα ελλείψεων σε κοινόχρηστους χώρους, του ρυμοτομικού της παλιάς πόλης που η πολεοδομική μελέτη ανάπλασης θα αποκαθιστούσε, αλλά που αυτό δεν έγινε αφού η μελέτη δεν έχει ακόμα εγκριθεί.
Πρόβλημα αποτελεί το γεγονός ότι η μελέτη ΣΟΑΠ αντιμετωπίζει με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή τις ίδιες προτεραιότητες, την περιοχή μελέτης ανάπλασης, με την εκτός τειχών περιοχή του σχεδίου πόλης του 1958.
Στην απόπειρα να παρέμβει σε θέματα χρήσεων γης, η μελέτη ΣΟΑΠ, συναντά νέα εμπόδια, όπως η κατάργηση του Β’ κεφαλαίου του Ν. Ν.4269/2014 με το Ν.4389/2016 (ΦΕΚ 94/Α/27-5-2016), «Επείγουσες διατάξεις για την εφαρμογή της Συμφωνίας Δημοσιονομικών Στόχων και Διαρθρωτικών Μεταρρυθμίσεων και άλλες διατάξεις» που καθόριζε νέα μίγματα χρήσεων γης, πράγμα το οποίο επισημαίνεται και στην ίδια τη μελέτη.
Σε κάθε περίπτωση θεωρούμε ότι δεν αποτελεί δόκιμη διαδρομή, ως προς την ιεραρχία και το αντικείμενο του κάθε επιπέδου σχεδιασμού, αυτή της προσέγγισης από ένα χωροταξικό εργαλείο (ΣΟΑΠ) πολύ εξειδικευμένων πολεοδομικών ζητημάτων ανάπλασης, με κορυφαίο παράδειγμα αυτό της σελ. 91 της μελέτης, όπου εντάσσονται στις «Εκκρεμότητες αναφορικά με τους κοινόχρηστους κοινωφελείς χώρους και το οδικό δίκτυο», πράξεις αναλογισμού εντός της περιοχής ανάπλασης που συντάχθηκαν σε εφαρμογή του σχεδίου πόλης 1936-58, πριν ολοκληρωθεί και εγκριθεί η μελέτη ανάπλασης και μάλιστα όταν υπάρχουν αντιδράσεις από την αρχαιολογία, όπως από την ίδια τη μελέτη ΣΟΑΠ καταγράφεται στο σχετικό πίνακα.
06 . ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Με βάση τις παραπάνω διαπιστώσεις, αλλά και επειδή:
-
το ισχύον (και παρεπιπτόντως και το υπό αναθεώρηση) Περιφερειακό Χωροταξικό προωθεί με έμφαση τον ολοκληρωμένο στρατηγικό πολεοδομικό σχεδιασμό (ΓΠΣ – ΣΧΟΟΑΠ και σήμερα Τοπικά Χωρικά Σχέδια (ΤΧΣ)) και τις αστικές αναπλάσεις καθορίζοντας ότι «το σύνολο του περιαστικού χώρου των σημαντικών αστικών κέντρων της Κρήτης απαιτεί την κατάρτιση και εφαρμογή σχεδίων ολοκληρωμένων αστικών παρεμβάσεων, οι οποίες και θα πρέπει να προωθηθούν με τα εργαλεία του Ν. 2508/97 και ειδικότερα τις διατάξεις για τις αστικές αναπλάσεις.»,
-
το ΣΟΑΠ αποτελεί μια αποσπασματική και βεβιασμένη απόπειρα λύσης προβλημάτων, σε εξαιρετικά περιορισμένο χρόνο διαβούλευσης, δεσμεύοντας το μελλοντικό Τοπικό Χωρικό Σχέδιο του Δήμου Ηρακλείου και με κίνδυνο να περιπλέξει ακόμα περισσότερο τα ήδη υφιστάμενα προβλήματα,
-
το άρθρο 12 του Ν. 2742/1999 που αφορά στα ΣΟΑΠ, δεν έχει καταργηθεί, αλλά βρίσκεται υπό αναθεώρηση, σύμφωνα με το άρθρο 13 του Ν.4269/2014,
-
το ΣΟΑΠ δεν αποτελεί προϋπόθεση για τη μελέτη ΒΑΑ,
-
η μελέτη ΒΑΑ μπορεί να στηριχθεί με ασφάλεια σε ότι αφορά στην περιοχή μελέτης της παλιάς πόλης, στη προκαταρκτική πρόταση ανάπλασης που έχει θεσμοθετηθεί (ΦΕΚ 89/Δ/2002) και σε αντίστοιχες θεσμοθετημένες πολεοδομικές ρυθμίσεις για όποιες ακόμα περιοχές συμπεριλάβει,
προτείνουμε:
-
να μην προχωρήσει η μελέτη ΣΟΑΠ, αλλά μόνο η μελέτη ΒΑΑ, έχοντας τις επιφυλάξεις που προαναφέραμε για το όριο της μελέτης ΒΑΑ, που δεν έχει τεκμηριωθεί επαρκώς από την υπό διαβούλευση μελέτη,
-
να προωθηθούν άμεσα, τόσο η εκπόνηση Τοπικού Χωρικού Σχεδίου στα όρια του Καλλικρατικού Δήμου Ηρακλείου, όσο και η ολοκλήρωση και έγκριση της μελέτης ανάπλασης της παλιάς πόλης.