Σε εξέλιξη βρίσκεται ο πανελλήνιος αρχιτεκτονικός διαγωνισμός ιδεών, με θέμα: «Γενικό Σχέδιο για την αξιοποίηση ακινήτου του Παγκρητίου Σταδίου Δήμου Ηρακλείου που βρίσκεται στο δυτικό παραλιακό μέτωπο της πόλης του Ηρακλείου» με αγωνοθέτη την εταιρεία ‘Ανάπτυξη Αθλητισμού Ηρακλείου Α.Ε. Ο.Τ.Α.’
Σύμφωνα με το τεύχος δεδομένων πρόκειται για μια έκταση 47 στρεμμάτων που εκτείνεται από το δυτικό όριο του Παγκρητίου Σταδίου έως και τον ποταμό Ξηροπόταμο και από την πρόσφατη διάνοιξη βόρεια της οδού Σπύρου Μουστακλή έως και τη θάλασσα.
Η πρόθεση αξιοποίησης του ακινήτου σε σχέση με τη θέση, την έκταση, το σχήμα και το ανάγλυφό του, δημιουργούν μια σημαντική ευκαιρία αναβάθμισης της ποιότητας ζωής των κατοίκων της πόλης, μέσω της ικανοποίησης συγκεκριμένων αναγκών. Το ερώτημα που εγείρεται στο σημείο αυτό έχει να κάνει με τη διατύπωση και την ιεράρχηση των αναγκών αυτών.
Είναι γνωστό ότι το Ηράκλειο αναπτύχθηκε μετά τη δεκαετία του ’70 κατά τα πρότυπα των μεγάλων αστικών κέντρων της χώρας και ιδιαίτερα της Αθήνας, με το θεσμικό πλαίσιο τις περισσότερες φορές απλώς να νομιμοποιεί ήδη αυθαίρετα διαμορφωμένες περιοχές, με αποτέλεσμα σημαντικές ελλείψεις σε έργα υποδομής, κυρίως δίκτυα, κοινόχρηστους χώρους και χώρους πρασίνου, ιδιαίτερα στις δυτικές περιοχές του αστικού συγκροτήματος. Συγκεκριμένα, οι ελεύθεροι χώροι στις περιοχές αυθαιρέτων, που αριθμούν περί τις 15.000 κατοικίες μόνο στο ευρύτερο αστικό συγκρότημα της πόλης, περιορίζονται στους δρόμους, οι οποίοι απλώς επιστρώθηκαν στα πλάτη των διόδων του παρελθόντος, που με τη σειρά τους προέκυπταν τόσο από την ελάχιστη δυνατή παραχώρηση τμημάτων σε κοινή χρήση από τους παρόδιους, όσο και από την πρακτική της καθολικής εκμετάλλευσης των ακινήτων τους. Τα μικρά πλάτη των δρόμων σε συνδυασμό με τα συγκριτικά μεγάλα ύψη των οικοδομών, οδήγησαν στη δημιουργία ενός πλαισίου που ασκεί ασφυκτικές πιέσεις στον ελεύθερο χώρο. Από την άλλη, ένα μεγάλο ποσοστό των ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου της πόλης περιορίζεται, σε θραύσματα του δημοσίου χώρου που προσπαθούν να εντάξουν σε ελάχιστα τετραγωνικά χαμηλό και ψηλό πράσινο, σκληρές επιφάνειες, καθιστικά και παιδικές χαρές, σε φράγματα πρασίνου κοντά στους μεγάλους οδικούς άξονες που μένουν ανεκμετάλλευτα, σε πρανή με μεγάλες κλίσεις απαγορευτικές για χρήση, ή σε νησίδες πρασίνου, εκτάσεις δηλαδή που ενώ προσμετρούν ως ελεύθεροι χώροι στα σχέδια πόλης ικανοποιώντας πιθανόν τις ελάχιστες απαιτήσεις, δεν μπορούν να ανταποκριθούν επαρκώς στις ανάγκες των κατοίκων. Αν κανείς υπολογίσει τους αξιόλογους ελεύθερους χώρους και χώρους πρασίνου της πόλης, όσους δηλαδή δεν εμπίπτουν στην παραπάνω κατηγορία, θα δει ότι αυτοί δεν ξεπερνούν τα 3,66μ2/κάτοικο και 0,69μ2/κάτοικο αντίστοιχα, τη στιγμή που οι μετριότερες ευρωπαϊκές προδιαγραφές προβλέπουν 15,7μ2/κάτοικο (Γερμανία) ενώ οι Ελληνικές 8μ2/κάτοικο (ΦΕΚ285/Δ/2004). Αποτέλεσμα της πρακτικής αυτής είναι να δυσχεραίνεται ή να στερείται από τους κατοίκους η δυνατότητα αναψυχής, κοινωνικών επαφών και ελεύθερων δραστηριοτήτων κλίμακας, χωρίς την υποχρέωση της παράλληλης κατανάλωσης αγαθών ή συνδρομής. (παιδότοποι, καφετέριες, ειδικές μισθώσεις κλπ)
Παράλληλα, οι χώροι αθλητικών δραστηριοτήτων που λειτουργούν στο ευρύτερο αστικό συγκρότημα της πόλης, έχουν έκταση περί τα 215.000μ2, κάτι που αντιστοιχεί σε 1,13μ2/κάτοικο τη στιγμή που οι ίδιες προδιαγραφές ορίζουν τουλάχιστον 5,6μ2/κάτοικο. Εάν κανείς δε, αναρωτηθεί πόσοι και ποιοι από τους παραπάνω χώρους λειτουργούν εντελώς ελεύθερα για το κοινό, θα διαπιστώσει ότι το πρόβλημα έλλειψης ελεύθερης (αθλητικής) δραστηριότητας μεγεθύνεται ακόμη περισσότερο.
Βασικός στόχος του παραπάνω διαγωνισμού είναι ‘...η αναβάθμιση του δυτικού παραλιακού μετώπου του Ηρακλείου...’ με επιμέρους στόχους την ‘…αναβάθμιση του δημόσιου χώρου και της ποιότητας ζωής των κατοίκων… με την δημιουργία πόλων αναψυχής και ελεύθερου χρόνου…’, την ‘…ενίσχυση της ελκυστικότητας της πόλης για τους κατοίκους και επισκέπτες…’, την ‘…ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας στους τομείς του τουρισμού και του ελεύθερου χρόνου…’ Αυτοί οι στόχοι θα υλοποιηθούν μέσω δεσμευτικών, κατά την αναλυτική προκήρυξη, χρήσεων που γενικά περιλαμβάνουν: ανοικτές πισίνες, γήπεδα ποδοσφαίρου, 6-8 γήπεδα τένις, 3 γήπεδα beach volley, κερκίδες 3.500ατόμων, ποδηλατοδρόμιο, ξενώνα 20 δωματίων, 800 θέσεις στάθμευσης, εστιατόρια και καφέ, λειτουργίες δηλαδή που ξεπερνούν τα 36στρέμματα, εγείροντας το ερώτημα μελετητή: ‘Οι ζητούμενες λειτουργίες ακούγονται υπερβολικές για το δεδομένο χώρο. Μπορούν να προταθούν μικρές τροποποιήσεις; Η απάντηση του αγωνοθέτη λέει: ‘Επιθυμητό είναι να επιτευχθεί η χωροθέτηση του συνόλου των προτεινόμενων αθλητικών εγκαταστάσεων, χωρίς αυτό να αποτελεί και ζητούμενο. Διευκρινίζεται ότι το πρόγραμμα των αθλητικών και των λοιπών εγκαταστάσεων δεν είναι απόλυτα δεσμευτικό. Είναι στην κρίση των μελετητών τεκμηριωμένα να τροποποιήσουν, περιορίσουν ή αυξήσουν τις προτεινόμενες αθλητικές και τις λοιπές εγκαταστάσεις’.
Εκτός του ότι θα ήταν προτιμότερο ο βασικός στόχος του διαγωνισμού να ήταν σαφέστερος και ευανάγνωστα ανθρωποκεντρικός, προκύπτει επιπλέον το ερώτημα του κατά πόσο μπορεί, στο παραπάνω πλήθος των επιμέρους στόχων-λειτουργιών, να ανταποκριθεί επαρκώς ένας χώρος μόλις 47στρεμμάτων. Καλό θα ήταν οι μελετητές (αλλά και η επιτροπή κρίσης) να λειτουργήσουν, κατά τις απαντήσεις του αγωνοθέτη, σε ένα περισσότερο χαλαρό πλαίσιο όσον αφορά το θέμα των χρήσεων, το ποιά όμως ομάδα θα αποφασίσει να ρισκάρει χρόνο και χρήμα έναντι των υπολοίπων προς αυτή την κατεύθυνση, αποτελεί ένα σοβαρό ζήτημα.
Ένα δεύτερο σημαντικό ερώτημα που προκύπτει, αφορά το κατά πόσον οι χρήσεις που προτείνονται θα λειτουργήσουν ελεύθερα για το κοινό ή, κατά την πρακτική που επικρατεί, θα παραχωρηθούν σε διαχειριστές μεταλλάσσοντας τη λειτουργία σε συνδρομητικού τύπου. Όσον δε αφορά το ζήτημα της οικονομικής βιωσιμότητας των προγραμμάτων και του άλλοθι που αυτή φαίνεται να τους εξασφαλίζει για την ένταξη χρήσεων οικονομικής εκμετάλλευσης του δημόσιου χώρου, είναι απαραίτητο να διασφαλίζονται οι ισορροπίες μεταξύ ελεύθερης και επί πληρωμή χρήσης, που θα προκύπτουν αιτιολογημένα από τις ανάγκες των χρηστών, την επάρκεια των υφιστάμενων υποδομών, τη φέρουσα ικανότητα του προς εκμετάλλευση χώρου κλπ.
Το τρίτο και σοβαρότερο ερώτημα που προκύπτει, αφορά το γιατί σε μια πόλη που χαρακτηρίζεται από σημαντικότατες ελλείψεις σε δημόσιους χώρους και χώρους πρασίνου, ευκαιρίες όπως αυτή του ακινήτου του Παγκρητίου Σταδίου, αξιοποιούνται προς την κατεύθυνση (δεσμευτική κατά την προκήρυξη) της ‘…ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας στον τομέα του ελεύθερου χρόνου…’ Για το Δημόσιο, ο ελεύθερος χρόνος των πολιτών του θα έπρεπε πρωτίστως να αποτελεί αγαθό του οποίου θα προστατεύεται η ακεραιότητα˙ θα αναβαθμίζεται η ποιότητα˙ όχι ένα πεδίο ανάπτυξης επιχειρηματικών δραστηριοτήτων.
Ας ελπίσουμε αντίστοιχες ευκαιρίες στο μέλλον, αν και τα αποθέματα ενιαίου δημόσιου χώρου πιθανόν να στερεύουν, να αξιοποιούνται αφενός με σαφή ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, μέσα σε ένα πλαίσιο που θα ορίζεται εξαρχής από ένα περισσότερο ευέλικτο κτιριολογικό πρόγραμμα με σαφέστερους και σταθερούς στόχους, και αφετέρου να υποστηρίζουν ελεύθερες δραστηριότητες, οικογενειακές, αθλητικές, κλίμακας κ.α. Ο δημόσιος χώρος τείνει να θεωρείται φορέας οικονομικών εσόδων για το δημόσιο και ιδιωτικό συμφέρον και στο πλαίσιο αυτό καλείται να ικανοποιήσει πλήθος αναγκών για τις οποίες ως έκταση μπορεί να μην έχει τη φέρουσα ικανότητα. Γιατί να μην μπορεί ως δημόσιο έσοδο να νοείται η αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής των κατοίκων και μόνο αυτή;
*Ο Γιώργος Ζαμπετάκης είναι αρχιτέκτονας με Μ.Δ.Ε. στον περιβαλλοντικό σχεδιασμό