ΑΚΤΕΣ: 30 χρόνια ιδιωτικοποιήσεων της "δημόσιας κτήσης", της Βάννας Σφακιανάκη

Στη νομοθεσία μας, στον Αστικό Κώδικα και στο Σύνταγμα, υπάρχει μια ξεκάθαρη διάκριση ανάμεσα στη «δημόσια κτήση» -τα κοινόχρηστα- και την ιδιωτική περιουσία του κράτους και των ΝΠΔΔ, όπως είναι και η Αυτοδιοίκηση.

Τα κοινόχρηστα δεν μπορούν να γίνουν αντικείμενα συναλλαγής[1], γιατί το κράτος δεν είναι ιδιοκτήτης, αλλά διαχειριστής που οφείλει να τα προστατεύει και να εξασφαλίζει την «κοινή χρήση». Αυτό ισχύει ακόμα κι αν παραχωρηθούν «ιδιαίτερα ιδιωτικά δικαιώματα», διατύπωση που αποτελεί ένα πρώτο«αγκάθι».

Ως κοινόχρηστα ορίζονται ενδεικτικά «ιδίως τα νερά με ελεύθερη και αέναη ροή, οι δρόμοι, οι πλατείες, οι αιγιαλοί, τα λιμάνια και οι όρμοι, οι όχθες πλεύσιμων ποταμών, οι μεγάλες λίμνες και οι όχθες τους»[2].

Τα παραπάνω διατυπώνονται και στο νόμο που ισχύει για τον αιγιαλό και την παραλία[3]. Στην παρ. 3 του άρθρου 2 του νόμου υπάρχει  ένα δεύτερο «αγκάθι», η αναφορά στην εξυπηρέτηση του «υπέρτερου δημοσίου συμφέροντος».

Αυτό το «υπέρτερο δημόσιο συμφέρον», -που υπάρχει και σε άλλους νόμους που αφορούν σε άλλα ζητήματα- επικαλούνται κατά κόρον οι μνημονιακές κυβερνήσεις, για το χωρίς προηγούμενο ξεπούλημα που γίνεται σήμερα. Δυστυχώς σε πολλές περιπτώσεις, το αποδέχθηκε και το Συμβούλιο της Επικρατείας. Ειδικά για το ΣτΕ, είναι ακόμα τραγικότερο το πισωγύρισμά του, αφού έχει το ίδιο δημιουργήσει πλούσια νομολογία, που αναγνωρίζει ως κοινόχρηστα -ειδικά στην περίπτωση των ακτών- τα παράκτια οικοσυστήματα[4] που εκτείνονται στην περιοχή του παλαιού αιγιαλού κι ακόμα παραπέρα, «αν τούτο επιβάλλεται από τη φύση τους».

Δεκαετία ’90 – Ήρθαν οι ιδιωτικοποιήσεις!

Δεν είναι τυχαίο που σε νόμους της προ της κρίσης εποχής, συναντούμε το «υπέρτερο δημόσιο συμφέρον», που αξιοποιούν σήμερα με τον πιο δραματικό τρόπο οι εφαρμοστικοί νόμοι των μνημονίων.

Το σύστημα του δικομματισμού ειδικά τη δεκαετία του ’90, δούλεψε μεθοδικά για να δημιουργήσει τις  κατάλληλες προϋποθέσεις εφαρμογής των ιδιωτικοποιήσεων με επίκλιση του δημοσίου συμφέροντος. Η στροφή στο νεοφιλευθερισμό και η κρατούσα πελατειακή πολιτική, έτσι ώστε να αποδέχεται η κοινωνία κάθε εξέλιξη -με τα ανταλλάγματα να λειτουργούν ως κίνητρα- οδηγούσε ήδη την κοινωνία να ανταποδίδει με ψήφους και να αποδέχεται την ανάθεση στους «καταλληλότερους»!

Τη δεκαετία του ΄90 είδαμε να δημιουργούνται Ανώνυμες Εταιρείες και να αντικαθιστούν φορείς του Δημοσίου, για λόγους –υποτίθεται- ευελιξίας. Οι Α.Ε. συχνά ξεκινούσαν τη ζωή τους με μια μόνο μετοχή, που ανήκε στο Δημόσιο. Για να πεισθούν οι εργαζόμενοι, που σχεδόν πάντα ήταν αντίθετοι και απαντούσαν με απεργίες, τους υποσχόταν συλλογικές συμβάσεις με υψηλότερους μισθούς και άλλα προνόμια. Έτσι δημιούργησαν τα «ρετιρέ» που τα χρόνια της κρίσης λοιδωρήθηκαν με τον πιο άγριο τρόπο από τους ίδιους που τα δημιούργησαν, που δε δίστασαν να στρέψουν όλη την κοινωνία εναντίον τους.

Κάθε νέα Α.Ε. απαλλασσόταν από την υποχρέωση εφαρμογής της νομοθεσίας του δημόσιου τομέα, όχι μόνο στα εργασιακά, αλλά και στις μελέτες, στα έργα, στις προμήθειες και δημιουργούσε δικούς της κανονισμούς, με όριο μόνο τους κανόνες των ευρωπαϊκών οδηγιών, που κι αυτές τις ερμήνευαν σύμφωνα με τα συμφέροντα των ντόπιων «κοινωνικών εταίρων», δηλαδή των φορέων των μεγάλων επιχειρίσεων κάθε τομέα.

Έτσι έφτιαξαν τις μεγάλες κατασκευαστικές εταιρείες, που μετριούνται στα δάκτυλα του ενός χεριού κι έκλεισαν πάρα πολλές από τις μικρές.

Έτσι, άνοιξαν το δρόμο στους ευρωπαϊκούς κολοσσούς για τη μελέτη και την κατασκευή μεγάλων έργων, κυρίως τη δεκαετία του 2000, με όχημα το «επείγον» της υλοποίησης της «εθνικής ιδέας» των Ολυμπιακών Αγώνων.  

Σταδιακά, για κάποιες από τις Α.Ε., αποφασιζόταν να πουληθούν πακέτα μετοχών τους, ή και να μπουν στο χρηματιστήριο.

Έτσι προχώρησαν οι ιδιωτικοποίησεις των τηλεπικοινωνιών και της ενέργειας.

Έτσι, έγιναν Α.Ε. τα 10 λιμάνια της χώρας.

Άλλες Α.Ε. οδηγήθηκαν στο ΤΑΙΠΕΔ - ανάμεσα σ’ αυτές και το λιμάνι Ηρακλείου- κι άλλες διαλύθηκαν ή συγχωνεύτηκαν για ν’ αφήσουν ευρύτερο χώρο δράσης στον ιδιωτικό τομέα, όχι βέβαια των μικρομεσαίων επιχειρήσεων που κάθε μέρα κλείνουν, αλλά στις μεγάλες επιχειρήσεις που σήμερα οργανώνουν το μέλλον τους σύμφωνα με τα νέα δεδομένα, με πρώτη μέριμνά τους τη δέσμευση της γης.

Δεκαετία ’90 – Ιδιαίτερα ιδιωτικά δικαιώματα στις ακτές

Επιστρέφοντας στο θέμα των ακτών και του νομοσχεδίου για τον αιγιαλό.

Η κυβέρνηση φαίνεται σήμερα να κάνει πίσω.

Ο υπουργός δήλωσε πως δε χρειάζεται ν’ αλλάξει τώρα ο νόμος, ως προς τις χρήσεις του αιγιαλού, αλλά μόνο ως προς τον τρόπο που θα καθορίζεται.

Είναι μια νίκη μετά από την πολύ μεγάλη αντίδραση που δημιουργήθηκε;

Αναμφισβήτητα είναι μια νίκη. Και είναι αναγκαίο να μην υποβαθμίζουμε αυτό που κατακτούμε κάθε φορά, μέσα από το συσχετισμό δυνάμεων που δημιουργείται.

Πρέπει όμως και να γνωρίζουμε τι ακριβώς συμβαίνει.

Για κάθε σοβαρό θέμα, τομέα πολιτικής, υπάρχει ένας «νόμος πλαίσιο». Τέτοιος νόμος είναι κι αυτός που ισχύει για τον αιγιαλό και την παραλία.

Υπάρχει και μια γενική τακτική των κυβερνώντων να «αλλώνουν» το πνεύμα των νόμων, από την επόμενη μέρα της ψήφισής τους, για ότι περιλαμβάνουν και δεν βολεύει. Αυτό γίνεται με δύο τρόπους.

Ο ένας είναι να τροποποιούν επί μέρους άρθρα τους.

Ο δεύτερος είναι, να περνούν μέσα από άλλους νόμους «ειδικά καθεστώτα», που ανατρέπουν τελείως τη φιλοσοφία τους.

Κάποια στιγμή όμως, τους χρειάζεται να συγκεντρώσουν όλες αυτές τις αλλαγές σε ένα νέο «νόμο πλαίσιο» για να τις ισχυροποιήσουν, έτσι ώστε ο νόμος να αντέχει σε πιθανές προσφυγές. Παράλληλα, κεφαλαιοποιούν το «νέο πνεύμα» και το κατοχυρώνουν στην κοινωνική συνείδηση.

Αυτό επιχείρησαν με το νέο νόμο για τον αιγιαλό και την παραλία.

Αυτό σταματήσαμε με τις αντιδράσεις μας.

Μένουν πρός το παρόν σ’ αυτά που έχουν ήδη περάσει με άλλους νόμους, αλλά αυτά δεν είναι καθόλου λίγα...

Ήδη από το 1991, με Προεδρικό Διάταγμα[5] είχαν επιτρέψει προνομιακά για τις τουριστικές εγκαταστάσεις της Κρήτης, της Ρόδου, της Κέρκυρας και της Χαλκιδικής, να μπορούν να τοποθετούν τα κτίρια μέχρι τη γραμμή παραλίας και όχι σε απόσταση απ’ αυτήν, όπως ίσχυε για οποιοδήποτε άλλο κτίσμα.

Η μεγάλη τομή όμως για την απόδοση «ιδιαίτερων ιδιωτικών δικαιωμάτων» πάνω στις ακτέςέγινε το 1993, με το Ν. 2160/93.

Ο νόμος αυτός, επέτρεψε για πρώτη φορά στα χρονικά, να μπορούν να κατασκευάζονται Μαρίνες από ιδιώτες, με χαρακτηριστικά ίδια με αυτά που μέχρι τότε ίσχυαν μόνο για τα ΝΠΔΔ, Λιμενικά Ταμεία και ΕΟΤ.

Αυτό σήμαινε, ότι οι ιδιώτες μπορούσαν να δημιουργήσουν οικόπεδα με προσχώσεις και, αφού καθοριστεί «χερσαία ζώνη λιμένος», -δηλαδή ζώνη αποκλειστικής αρμοδιότητας του φορέα διαχείρισης-  να κτίσουν πάνω σ’ αυτά εγκαταστάσεις, υποστηρικτικές της Μαρίνας. Μπορούσαν ακόμα και να επωφεληθούν –με δική τους δαπάνη- από αναγκαστικές απαλλοτριώσεις στην ακτή υπέρ του Δημοσίου και να τις εντάξουν στη χερσαία ζώνη του λιμανιού.

Ο χώρος θα ήταν παραχωρημένος με σύμβαση μεταξύ Δημοσίου και ιδιωτών και η κυριότητα θα παρέμενε στο Δημόσιο.

Μιλούμε δηλαδή για μια πρώτη απόπειρα εφαρμογής, αυτού που συμβαίνει σήμερα με το ΤΑΙΠΕΔ, με τη διαφορά ότι σήμερα ό,τι περνάει στο ΤΑΙΠΕΔ δεν επανέρχεται ποτέ στο Δημόσιο!

Χωροθέτηση Μαρινών ως Περιοχών Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης

Με τον ίδιο νόμο, η Βουλή «χωροθέτησε» 16 Μαρίνες, χωρίς ώριμες μελέτες, ανάμεσα σ’ αυτές τη Μαρίνα στον κόλπο του Δερματά στο Ηράκλειο.

Έτσι κι αλλιώς, ο νόμος προέβλεπε, πρώτα να γίνεται η χωροθέτηση και μετά οι μελέτες, περιβαλλοντικές και τεχνικές!

Σε παράρτημα του νόμου δόθηκαν οι χρήσεις γης και οι όροι δόμησης για κάθε Μαρίνα. Για το Ηράκλειο το έργο είναι θηριώδες! Οι προσχώσεις δημιουργούν οικόπεδα σε όλη την έκταση του κόλπου και πολύ έξω απ΄αυτόν και οι χρήσεις γης περιλαμβάνουν ξενοδοχεία, εμπορικές δραστηριότητες, εστιατόρια, ταβέρνες, κέντρα διασκέδασης και αθλητικές εγκαταστάσεις. Ο συντελεστής δόμησης έχει οριστεί στο 0,40, η κάλυψη στο 0,20, το ύψος των κτιρίων έως και 16 μ. και η ελάχιστη απόσταση από τη θάλασσα έως και μηδενική!

Σε τελική ανάλυση μιλούμε για μια νέα παραθαλάσσια πόλη, βόρεια από το ιστορικό κέντρο και το ενάλιο τείχος!

Πρόκειται για το ίδιο έργο που προκήρυξε το 2006 ο Οργανισμός Λιμένος Ηρακλείου για υποδοχή μέγκα-γιώτς, με δομήσιμη επιφάνεια 10.000 μ2 για κατοικίες, καταστήματα, γραφεία, μονάδες αναψυχής, κτίρια πολιτιστικών λειτουργιών και χώρους στάθμευσης. Στο έργο αυτό άσκησε προσφυγή ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων.

Στη χωροθέτηση της Μαρίνας στον κόλπο του Δερματά με το γαλάζιο νόμο του 1993, τι αντιπαράθεσε ο πράσινος Δήμος Ηρακλείου το 1994;

Ένα άλλο φαραωνικό έργο πάνω σε προσχώσεις, μια χερσόνησο μέσα στη θάλασα –πόλο τουρισμού, αθλητισμού, πολιτισμού και εμπορίου, με μαρίνα 500-600 σκαφών και παραθεριστικές κατοικίες- στις εκβολές του Γιόφυρου, ακριβώς στη θέση που βρίσκεται σήμερα το έργο της εκβολής. Αυτό πρότεινε η μελέτη «Θαλάσια & χερσαία έργα εξυγιάνσεως, διαμορφώσεως & αξιοποιήσεως δυτικών ακτών πόλεως Ηρακλείου», που είχε αναθέσει ο Δήμος.

Εδώ, μιλούμε πάλι για μια νέα παραθαλάσσια πόλη, βόρεια από τη δυτική παραλιακή και τα έργα που έχει κατασκευάσει σήμερα ο Δήμος, από το Γιόφυρο μέχρι την περιοχή του Καράβολα.

Πρόκειται επί της ουσίας για έργα Περιοχών Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης (ΠΟΤΑ), με χαρακτηριστικά ακόμα χειρότερα. Η διαφορά ανάμεσα στις ΠΟΤΑ και σε τέτοιου είδους Μαρίνες, είναι ότι στις Μαρίνες έχουμε πολεοδόμηση σε γήπεδα που δεν υπάρχουν, αλλά δημιουργούνται κατά ένα μέρος τους ή και στο σύνολό τους με προσχώσεις σε θέσεις όπου πριν ήταν θάλασσα.

Το γεγονός αυτό, αποτελεί την πιο ακραία περίπτωση απόκτησης προσόδου από τη γη, αφού δεν πρόκειται απλά για αύξηση της υπεραξίας της γης, αλλά για «δημιουργία» γης που ευθύς εξ αρχής είναι υπερτιμημένη! Πολύ περισσότερο όταν δεν πρόκειται για γη σε αδόμητη περιοχή αλλά στην πόλη, όπου οι αξίες γης είναι ήδη υπερτιμημένες!

Κι ενώ έτσι είχαν τα πράγματα με τα successstory της δεκαετίας του ΄90, το μοναδικό ζήτημα για πολλούς Ηρακλειώτες ήταν, όχι η ουσία αυτού που σχεδιαζόταν, αλλά το αν η Μαρίνα έπρεπε να γίνει στο Δερματά ή στο Γιόφυρο!

Και κάτι ακόμα: πόσο οπισθοδρομικοί είμαστε όσοι διαφωνούσαμε και με τα δύο!

Έτσι, δεν διεκδικήθηκε να κατασκευαστεί το πάρα πολύ απλούστερο έργο επέκτασης της Μαρίνας μέσα στο λιμάνι Ηρακλείου, ασύγκριτα οικονομικότερο, χωρίς προσχώσεις και άλλες εγκαταστάσεις και προφανώς, χωρίς υπερκέρδη.

Τα έργα αυτά δεν κατασκευάστηκαν, όμως δεν ξέρουμε ποιά στιγμή μπορεί να επανέλθουν στο προσκήνιο. Η νομοθεσία υπάρχει και «βελτιώνεται», μέσα από τις διάφορες «μεταρρυθμίσεις». Ειδικά η μεταρρύθμιση του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, γενικεύοντας προβλέψεις που αρχικά υπήρχαν μόνο για τις λεγόμενες «Στρατηγικές Επενδύσεις», επιτρέπει  ανά πάσα στιγμή, με ένα Ειδικό Χωρικό Σχέδιο, να χωροθετηθεί ένα τέτοιο συγκρότημα.

Ο κίνδυνος είναι μεγάλος, αφού το «ευαγγέλιο» που εφαρμόζουν σήμερα, η μελέτη MacKinsey που χρηματοδοτήθηκε από το ΣΕΒ και τις τράπεζες και αποτελεί μπούσουλα για την ανάπτυξη, και οδηγό για το ΣΕΣ, -το νέο ΕΣΠΑ- πριμοδοτεί για τον τομέα του τουρισμού, ΠΟΤΑ, Μαρίνες και τουρισμό στα αστικά κέντρα[1].

Χωροθέτηση ξενοδοχειακών λιμένων – Η χρήση ακτής ως «δικαίωμα»

Αν όμως αυτά τα έργα δεν κατασκευάστηκαν, κυρίως λόγω του μεγάλους κόστους τους και της προσφιλούς τακτικής των επενδυτών να προτιμούν έτοιμα έργα που έχουν πληρωθεί από πόρους του Δημοσίου, κάποια άλλα έργα που προβλεπόταν από το νόμο του 1993, όχι μόνο κατασκευάστηκαν αλλά και εδραίωσαν την αποκλειστική χρήση ακτών από ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις.

Πρόκειται για τη δυνατότητα δημιουργίας «ξενοδοχειακών λιμένων», «για την εξυπηρέτηση της πελατείας τους» (Σ.Σ. τι είδους εξυπηρέτηση;), «εξαιρουμένων των προστατευόμενων περιοχών» (Σ.Σ. ποιές περιοχές προστατεύονται; ειδικά στην Κρήτη καμία!)με δυναμικότητα ελλιμενισμού σκαφών αναψυχής που δεν θα υπερβαίνει ποσοστό δέκα τοις εκατό (10%) του αρίθμού των δωματίων της ξενοδοχειακής μονάδας, για ξενοδοχεία άνω των 200 δωματίων που απέχουν πάνω από 1 χλμ. από υφιστάμενο λιμένα αναψυχής.

Τέτοια έργα κατασκευάστηκαν και άλλα προγραμματίζονται.

Επειδή όλοι ξέρουμε ότι οι πελάτες των ξενοδοχείων στην Κρήτη δεν καταφθάνουν με ιστιοφόρα, μπορούμε να καταλάβουμε -κι έτσι έχει γίνει-, ότι η εξυπηρέτηση της πελατείας τους αφορά στην αποκλειστική χρήση παραλίας, που δημιουργείται ακόμα κι εκεί όπου πριν υπήρχαν βράχια, με την κατάλληλη προστασία από προβλήτες που κόβουν τον κυματισμό της θάλασσας όταν φυσάει.

Η ζημιά όμως δεν περιορίζεται σ΄αυτό.

Η μεγάλη ζημιά είναι ότι σιγά σιγά πέρασε -και με το νόμο του 1993 διασφαλίστηκε- ότι αποτελεί «δικαίωμα» η ιδιωτική αποκλειστική χρήση των ακτών για τουριστικούς σκοπούς και η κατασκευή έργων πάνω σ’ αυτές. Έτσι, «νόμιμα» ή εντελώς αυθαίρετα, μικροί μεγάλοι επιχειρηματίες του τουρισμού, φορείς όπως δήμοι και τοπικοί σύλλογοι, άρχισαν να διεκδικούν και να ασκούν το υποτιθέμενο δικαίωμα αλλοίωσης των παραλιών, με τσιμέντωμα, εκβραχισμούς, έργα «προστασίας» από τον άνεμο.

Ακόμα και ακαδημαϊκοί μπήκαν στη διαδικασία να προτείνουν τρόπους «δημιουργίας παραλιών» με προσαμμώσεις και τεχνητούς υφάλους για ανακοπή του κυματισμού.

Το χειρότερο είναι ότι τόσο η εμπορευματοποίηση όσο και η συνολική επέμβαση και αλλοίωση της ακτογραμμής έγινε αποδεκτή από μεγάλη μερίδα της κοινωνίας, που προσαρμόστηκε στο νέο τρόπο ζωής κάνοντας διακοπές σε οργανωμένους χώρους, ή συνεχίζοντας να αναζητά παρθένες παραλίες, που όλο και λιγοστεύουν.

Υπάρχει όμως μια μεγάλη μερίδα της κοινωνίας που σήμερα όλο και αυξάνει, που δεν έχει τη δυνατότητα να το κάνει αυτό.

Αναζητά χώρο για ένα μπάνιο στο υποβαθμισμένο «Λίντο», όπου σχεδιάζεται η «αξιοποίηση» -δηλαδή η εμπορευματοποίηση- του περιβάλλοντα χώρου του Παγκρητίου Σταδίου. Αναζητά χώρο στον Καρτερό, που ξεβράζει σκουπίδια μέχρι να βρεθεί ο επενδυτής του ΤΑΙΠΕΔ που θα φροντίσει να πάψει αυτό, αλλά μαζί θα φροντίσει να πάψει και η πρόσβαση των κατοίκων του πολεοδομικού συγκροτήματος Ηρακλείου στην παραλία. Το ίδιο σχεδιάζουν και για την -προς το παρόν- ελεύθερη παραλία της πρώην αμερικάνικης βάσης Γουρνών.

Κάθε Αύγουστο στην Ελούντα διαδηλώνουν για τον ολοκληρωτικό πλέον αποκλεισμό των κατοίκων, των επισκεπτών τους και των πελατών των ενοικιαζόμενων δωματίων, από τις παραλίες.

Μέχρι πότε θ’ αντέξουν να το κάνουν αυτό μόνοι, αν δε βρεθούμε να το κάνουμε πολλοί μαζί, για όλες τις ακτές;

Αν δεν επιβάλλουμε ως πραγματικό «υπέρτερο δημόσιο συμφέρον», το κοινωνικό συμφέρον;

Ηράκλειο, 30 Ιουλίου 2014

Βάννα Σφακιανάκη

Αρχιτέκτων

* Εισήγηση στην εκδήλωση: «Πωλείται η χώρα και το μέλλον μας! Εμείς τι  κάνουμε;», 30 Ιουλίου 2014, Ηράκλειο, Πλατεία Νικαίας,

Διοργάνωση ΣΥΡΙΖΑ/ Ο.Μ Μασταμπά - Ατσαλένιου