Στο τέλος Ιουνίου 2020 συνέπεσαν δύο ανακοινώσεις στον Κρητικό τύπο. Η πρώτη αφορούσε στην κατοχύρωση 3000 στρεμμάτων για εγκατάσταση φωτοβολταϊκών πάρκων (Φ/Π) σε εκτάσεις της Μονής Οδηγητρίας στα Αστερούσια. Η δεύτερη εξήγγειλε την εξαιρετικά τιμητική επικείμενη επικύρωση της ένταξης των Αστερουσίων στο διεθνούς κύρους Παγκόσμιο Δίκτυο Αποθεμάτων Βιόσφαιρας (ΠΔΑΒ) της UNESCO. Η περιοχή ήδη περιλαμβάνει αρκετές προστατευόμενες περιοχές και πλήθος αρχαιολογικών και ιστορικο-πολιτιστικών μνημείων.
Προβληματίζει, αναπόφευκτα, η ανακοίνωση δημιουργίας Φ/Π, περιβαλλοντικά επιβαρυντικών εγκαταστάσεων, σε μια περιβαλλοντικά ευαίσθητη και φυσικο-πολιτιστικά μοναδική περιοχή, γιατί ελήφθη σε κενό τοπικού χωροταξικού σχεδιασμού χωρίς προηγούμενη επίσημη δημόσια διαβούλευση. Κάτοικοι και τοπικές Αρχές άλλωστε ζητούν πλήρη ενημέρωση.
Τούτο το σημείωμα συνοψίζει σημαντικά ζητήματα για μια ενδελεχή εξέταση του θέματος. Κυρίως επισημαίνει την αναγκαιότητα του δημόσιου σχεδιασμού και της εκπόνησης και θεσμοθέτησης ολοκληρωμένου χωροταξικού σχεδίου για την ευρύτερη περιοχή του Αποθέματος Βιόσφαιρας των Αστερουσίων ώστε οι αναπτυξιακές αποφάσεις που λαμβάνονται να μην υπονομεύουν, ούτε να ακυρώνουν, αλλά αντίθετα να διαφυλάττουν και να αναδεικνύουν, τον φυσικο-πολιτισμικό πλούτο και να εξασφαλίζουν την τοπική ευημερία βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα.
Στην ανακοίνωση τονίζεται ότι παραχωρούνται “άγονες εκτάσεις”, ίσως ως σιωπηλό επιχείρημα ότι δεν έχουν χρησιμότητα για καλλιέργειες και ως ελαφρυντικό γιατί προτείνονται χρήσεις βλαπτικές. Δυστυχώς, η πλημμελής ενημέρωση εξηγεί εν πολλοίς γιατί οι “άγονες εκτάσεις” θεωρούνται άχρηστοι ξερότοποι και υποτιμάται η αξία τους.
Η ένταξη των Αστερουσίων στο ΠΔΑΒ δεν είναι τυχαία. Η μεγάλη ποικιλία οικοσυστημάτων των ξηροθερμικών περιοχών της Μεσογείου (φρυγανικά οικοσυστήματα) έχουν σημαντική και πλούσια βιοποικιλότητα.
Από τα 25 παγκόσμια hotspots βιοποικιλότητας, τα οκτώ είναι σε ξηροθερμικές περιοχές. Τα οικοσυστήματα τους παρέχουν εφόδια απαραίτητα για τις ανθρώπινες δραστηριότητες – έδαφος, θρεπτικά στοιχεία, πρώτες ύλες, τροφή, ζωοτροφές, ξυλοκαύσιμα, φαρμακευτικά φυτά, κ.ά. και συμβάλλουν κρίσιμα στη γένεση, συντήρηση, αποκατάσταση και αναχαίτιση της υποβάθμισης του εδάφους, όπως, επίσης, στην ανακύκλωση θρεπτικών στοιχείων, κυκλοφορία του νερού, επικονίαση, διασπορά σπόρων.
Η σημασία τους στα πλαίσια της τρέχουσας κλιματικής κρίσης, είναι διπλή. Πρώτον, συμβάλουν στη ρύθμιση του κλίματος, τοπικά και παγκόσμια, μέσω της δέσμευσης του άνθρακα από τη φυτοκάλυψη. Οι ξηροθερμικές περιοχές αποθηκεύουν περίπου το ένα τέταρτο το οργανικού και σχεδόν όλο τον ανόργανο άνθρακα.
Δεύτερον, επειδή έχουν προσαρμοσθεί σε ανθρωπογενείς πιέσεις (εκχερσώσεις, πυρκαγιές, βόσκηση), έντονα μεταβαλλόμενες ξηροθερμικές συνθήκες και ξηρασία, γιατί παράγουν μοναδικές βιοχημικές ουσίες που αυξάνουν την περιβαλλοντική αντοχή τους, αποτελούν πολύτιμη δεξαμενή γενετικού υλικού και γενετικής ποικιλίας. Εκτιμάται ότι οι πρόγονοι και σημερινοί άγριοι συγγενείς του 29-45% των ποικιλιών των κυριότερων καλλιεργειών –σιτάρι, σίκαλη, βρώμη, κεχρί, σόργο, λάχανο, ελιές, βαμβάκι – και φυλών οικόσιτων ζώων – προέρχεται από τις ξηροθερμικές περιοχές. Γι αυτό μελετώνται για ανάπτυξη καλλιεργειών ανθεκτικών σε ξηρασία και αλατότητα, βελτίωση οικόσιτων ζώων, φαρμάκων για καρκίνο, ελονοσία, κ.ά.
Οι “άγονες εκτάσεις” (γη χαμηλής παραγωγικότητας) μπορεί να έχουν υψηλή οικονομική απόδοση (φαρμακευτικά φυτά, ξηρικές καλλιέργειες πιστοποιημένων προϊόντων) γιατί η παραγωγικότητα και οικονομική αποδοτικότητα της γης για συγκεκριμένα προϊόντα εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά της σε σχέση με τις απαιτήσεις παραγωγής, την αγοραία ζήτηση και την προστιθέμενη αξία των προϊόντων.
Τα Φ/Π, παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας, προκαλούν μεταβολές χρήσεων γης στην ευρύτερη περιοχή. Υφιστάμενες, συνήθως παραδοσιακές, δραστηριότητες εγκαταλείπονται, παρόμοιες εγκαταστάσεις ΑΠΕ προσελκύονται, ασύμβατες δραστηριότητες (γεωργία/κτηνοτροφία, ήπιος τουρισμός) αποθαρρύνονται. Ο ανταγωνισμός μεταξύ υφιστάμενων, προτεινόμενων και νέων χρήσεων γης κρίνει το τελικό αποτέλεσμα.
Η μονόπλευρη κρατική και διεθνής στήριξη στις εγκαταστάσεις ΑΠΕ, στα πλαίσια αφηγήσεων περί καθαρής ενέργειας και απολιγνιτοποίησης, ευνοεί την τελική μετατροπή των περιοχών εγκατάστασης Φ/Π σε βιομηχανικές περιοχές ενέργειας. Οι τωρινές και μελλοντικές συγκρούσεις χρήσεων γης των Φ/Π με μορφές εναλλακτικού τουρισμού (ορεινού, ποδηλατικού, οικο- και αγρο-τουρισμού, αρχαιολογικού, πολιτισμικού) θα βλάψουν τις δεύτερες γιατί καταστρέφεται ο βασικός τουριστικός πόρος, η ελκυστικότητα της περιοχής, και δημιουργείται ανταγωνισμός για ζωτικούς, σπάνιους πόρους όπως το νερό.
Το ζήτημα είναι κρίσιμο γιατί έχει προηγηθεί διαγωνισμός για ενοικίαση έκτασης 2.000 στρεμμάτων (ιδιοκτησία της Μονής Οδηγητρίας) για κατασκευή μεγάλης τουριστικής μονάδας στη θέση «Βαθύ».
Τα Φ/Π, τα συνοδά έργα (δίκτυα, οδοποιία, κ.ά.) και οι μεταβολές χρήσεων γης προκαλούν περιβαλλοντικές επιπτώσεις, κατά την κατασκευή και τη λειτουργίας τους, κυρίως σε έδαφος, υδατικούς πόρους, βιοποικιλότητα και τοπίο.
Τα Φ/Π καταλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις γης από τις οποίες αφαιρούνται έδαφος και φυτοκάλυψη. Οι θεμελιώσεις των πάνελ σφραγίζουν το έδαφος (μια κύρια απειλή του εδάφους), διαταράσσουν την εδαφική συνοχή και σύνθεση, τροποποιούν τον υδρολογικό κύκλο και κατακερματίζουν τα τοπικά οικοσυστήματα επηρεάζοντας την βιοποικιλότητα.
Οι επιπτώσεις αυτές λειτουργούν συνδυαστικά επιβαρύνοντας περαιτέρω τα ήδη ευαίσθητα οικοσυστήματα που χρήζουν φροντίδας και προστασίας.
Στη φάση λειτουργίας, απαιτείται σημαντική ποσότητα νερού για καθαρισμό των πάνελ (σκόνη, χώμα, περιττώματα πτηνών), ιδιαίτερα σε ξηροθερμικές περιοχές, ώστε να εξασφαλίζεται η μέγιστη απόδοση τους, αυξάνοντας τις πιέσεις στους ήδη ανεπαρκείς υδατικούς πόρους τους.
Πολύ σημαντική είναι η αλλοίωση του τοπίου, ιδίως στις ξηροθερμικές περιοχές όπου οι, κατά βάση φυσικο-πολιτισμικά ασύμβατες, παρεμβάσεις είναι ορατές.
Όταν ολοκληρωθεί ο κύκλος ζωής των Φ/Π, εγείρονται ζητήματα απομάκρυνσης των γηρασμένων πάνελ και αποκατάστασης του τοπικού οικοσυστήματος. Αν και η νομοθεσία προβλέπει μέτρα και για τα δύο (αποξήλωση εξοπλισμού, αποκατάσταση αγροτεμαχίου), η αποτελεσματικότητα τους αμφισβητείται λόγω χαλαρής εφαρμογής των νόμων και επειδή η λειτουργία των πολύπλοκων οικοσυστημάτων δεν αποκαθίσταται αυτόματα, ανέξοδα και άμεσα μετά από εκτεταμένη διαταραχή.
Η 25-ετής ενοικίαση εκτάσεων για Φ/Π δεν εγγυάται την επιστροφή τους σε περιβαλλοντικά επιθυμητή κατάσταση.
Οι οικονομικές επιπτώσεις που συνήθως αναφέρονται αφορούν τρία μεγέθη – απασχόληση και εισόδημα εργαζομένων, έσοδα εμπλεκομένων φορέων – και δεν αποσαφηνίζουν τον τρόπο υπολογισμού και την αξιοπιστία των εκτιμήσεων, το είδος των επιπτώσεων (άμεσες ή/και έμμεσες) και τον χρονικό ορίζοντα τους.
Οι επιπτώσεις στην απασχόληση κατά την κατασκευή των Φ/Π είναι προσωρινές, σύντομες και αφορούν τον τοπικό πληθυσμό μόνο αν διαθέτει τα απαιτούμενα προσόντα ή επιθυμεί να εργασθεί στα έργα. Οι μόνιμες θέσεις εργασίας (λειτουργία Φ/Π) είναι σχετικά λίγες όπως φαίνεται και από την περίπτωση των Αστερουσίων (100) και συνήθως δεν αφορούν στον τοπικό πληθυσμό. Το εισόδημα των εργαζομένων είναι ομοίως αβέβαιο και εξαρτάται από την αγορά εργασίας.
Τα έσοδα των εμπλεκομένων φορέων είναι μεταβλητά, αβέβαια, και εξαρτώνται από την (διεθνή) αγορά (τιμή, ζήτηση, μορφές) και τη νομοθεσία ενέργειας, μεταξύ άλλων.
Η σημαντικότερη πληροφορία που δεν αναφέρεται είναι το ισοζύγιο απασχόλησης, εισοδήματος και εσόδων – η καθαρή μεταβολή σε σύγκριση με τις τωρινές και τις εναλλακτικές δραστηριότητες που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν στην ίδια έκταση και στην ευρύτερη περιοχή στο παρόν και μελλοντικά. Η απώλεια υφιστάμενων θέσεων εργασίας και εισοδήματος λόγω εγκατάστασης Φ/Π αποσιωπάται.
Τέλος, οι προαναφερθείσες επιπτώσεις γεννούν αλυσιδωτές κοινωνικο-πολιτισμικές επιπτώσεις όπως μείωση πληθυσμού, ιδιαίτερα των νέων, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το μορφωτικό επίπεδο, το κοινωνικό κεφάλαιο, τον πολιτισμικό χαρακτήρα και τις προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής.
Παγιδευμένη σε μονοκαλλιέργεια Φ/Β, και έχοντας απωλέσει την οικολογική αξία και πολιτισμική φυσιογνωμία της, η περιοχή χάνει τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί για άλλους σκοπούς μελλοντικά όταν αλλάξουν οι περιστάσεις. Η εγκατάσταση Φ/Π έχει, συνεπώς, μεγάλο κόστος ευκαιρίας, το όφελος από τα Φ/Π είναι πολύ μικρό συγκρινόμενο με το όφελος χρήσης για γεωργία/κτηνοτροφία, μεταποίηση βιογενών προϊόντων, τουρισμό, έρευνα, κ.λπ.
Η παγκόσμια αναγνωρισμένη γη των Αστερουσίων δόθηκε στους ανθρώπους να την επιμεληθούν σοφά. Όμως, δέχεται πολλές, ισχυρές και ασύμβατες πιέσεις που αναπόφευκτα συνεπάγονται συγκρούσεις χρήσεων γης, η εφαρμογή της περιβαλλοντικής και λοιπής νομοθεσίας είναι χαλαρή και δεν υπάρχει εγκεκριμένο χωροταξικό σχέδιο για το σύνολο του ορεινού όγκου.
Είναι, συνεπώς, πολύ σημαντικό να μην αφεθεί η χρήση της σε τύχη και συγκυρίες αλλά να σχεδιαστεί ορθά στοχεύοντας στη διατήρηση της μοναδικότητας της, στην ευημερία των κατοίκων της αλλά και στην αποδοτικότητα των επενδύσεων στο παρόν και στο πάντα αβέβαιο μέλλον.
Πριν ληφθούν οποιεσδήποτε αποφάσεις για συγκεκριμένες δραστηριότητες στα Αστερούσια έχει προτεραιότητα ο ολοκληρωμένος χωροταξικός σχεδιασμός, ένα εγχείρημα που διευκολύνεται από υπάρχουσες και εν εξελίξει μελέτες για τις προστατευόμενες περιοχές Νατούρα και τις λεκάνες απορροής των Αστερουσίων.
Ενδεικτικά, ο ολοκληρωμένος χωροταξικός σχεδιασμός:
Μελετά διεξοδικά τα φυσικά και κοινωνικο-πολιτισμικά χαρακτηριστικά της περιοχής.
Εξετάζει ποικίλες αναπτυξιακές επιλογές, αποφεύγοντας τη στρεβλή αντίληψη, δυστυχώς διάχυτη σε πολλές τοπικές κοινωνίες, ότι επενδύσεις είναι μόνο μεγάλης κλίμακας έργα και ό,τι αλλοιώνει τον τοπικό χαρακτήρα – βιομηχανικές εγκαταστάσεις ΑΠΕ, μεγάλα ξενοδοχεία, εργοστάσια. Αντίθετα, υποστηρίζει ότι οι επενδύσεις περιλαμβάνουν έργα πρωτογενή τομέα, μεταποίησης αγροτικών και βιογενών προϊόντων, ήπιου τουρισμού, υποστήριξης επιστημονικής έρευνας, προσαρμοσμένα στα φυσικο-πολιτισμικά χαρακτηριστικά και κλίμακα μιας περιοχής.
Υιοθετεί περιβαλλοντικά, οικονομικά και κοινωνικο-πολιτισμικά κριτήρια πέραν των στενών τεχνικο-οικονομικών που αφορούν στα Φ/Π: παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος από ΑΠΕ, απαιτήσεις διασύνδεσης Κρήτης-Αθήνας, οικονομικό όφελος Μονής και τοπικών δήμων, θέσεις εργασίας.
Δίνει προτεραιότητα σε όσα κριτήρια διασφαλίζουν τη διατήρηση της φυσικο-πολιτισμικής φυσιογνωμίας και ακεραιότητας της περιοχής μακροπρόθεσμα.
Αξιολογεί τις εναλλακτικές επιλογές με πολλαπλά κριτήρια και για εναλλακτικά μελλοντικά σενάρια.
Διαμορφώνει το τοπικό χωροταξικό σχέδιο συνδυάζοντας μια ποικιλία οικονομικών δραστηριοτήτων και χρήσεων γης μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες επίλυσης συγκρούσεων.
Διασφαλίζει, υπό όρους, τη συμφωνία του με το Χωροταξικό Κρήτης και την ισχύουσα νομοθεσία.
Εξασφαλίζει ευρεία δημόσια συμμετοχή, αποφεύγοντας ανακοινώσεις τελικών αποφάσεων σε παθητικούς δέκτες.
Παρέχει ευρεία ενημέρωση για τις αξίες και τις δυνατότητες της περιοχής, και των “άγονων εκτάσεων” ιδιαίτερα, ώστε η συμμετοχή του κοινού στη διαδικασία του σχεδιασμού να είναι ουσιαστική και διαφανής.
Στηρίζει με τεχνογνωσία και οικονομικές ενισχύσεις όσες δραστηριότητες αναδεικνύουν και διαφυλάσσουν τον χαρακτήρα της περιοχής ώστε οι ιδιοκτήτες “άγονων εκτάσεων” να μην τις ανταλλάσσουν έναντι πινακίου φακής.
Ας πρυτανεύσει η φρόνηση, η αγάπη αλλά, κυρίως, ο έλεος και ο φόβος για την πιθανή καταστροφή της γης των Αστερουσίων, που θα αποτρέψει αποσπασματικές και μονοδιάστατες αποφάσεις και θα ενθαρρύνει την έμφρονη διαχείριση και σοφή επιμελητεία της. Γιατί, αν μη τι άλλο, «… έλαβε Κύριος ο Θεός τον άνθρωπον ον έπλασε και έθετο αυτόν εν τω παραδείσω της τρυφής εργάζεσθαι αυτόν και φυλάττειν» (Γεν, β”, 15).
*Η Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιου Αιγαίου
Φωτοβολταϊκά πάρκα στο «Άγιον Όρος της Κρήτης», της Ελένης Μπριασούλη
