Ευτυχισμένος που έκανε τα ταξίδια του Κωστή Χατζημιχάλη. Και ακόμα πιο πολύ εκείνος που τα έζησε σαν κι αυτόν. Τώρα, με λογισμό και μ’ όνειρο, ο συγγραφέας τα μετουσιώνει σε ωραία σχέδια και στοχαστικές σκέψεις και μαζί τους ταξιδεύουμε κι εμείς.
Περίπου 180 σκίτσα από δέκα μεσογειακές χώρες (Αίγυπτος, Τυνησία, Μαρόκο, Ισπανία, Πορτογαλία, [νότια] Γαλλία, Ιταλία, Ελλάδα, Κύπρος, Τουρκία) και τέσσερις της ευρύτερης Μεσογείου (Αυστρία, Ουγγαρία, Ολλανδία, Βέλγιο), που έγιναν το διάστημα 1964-2020. Για όσους και όσες ξαφνιάζονται με το γεωγραφικό εύρος, θυμίζω τον ορισμό του Μπροντέλ: η Μεσόγειος ξεκινά εκεί όπου φυτρώνουν οι πρώτες ελιές στον Βορρά και τελειώνει εκεί όπου αρχίζουν οι πρώτοι φοίνικες στην Αφρική. Ο συγγραφέας οργανώνει το υλικό του σε εφτά ενότητες: Δρόμοι και αγορές· Πλατείες και πλατώματα· Πέτρινα κτίσματα: η τέχνη και ο μόχθος των μαστόρων· Πόλεις και χωριά· Νησιά· Καφενεία, ζαχαροπλαστεία, ταβερνάκια· Κατασκευασμένη ύπαιθρος.
Το βιβλίο έρχεται εν καιρώ τω δέοντι: αρχές του καλοκαιριού, καθώς αναζητάμε τον χαμένο χρόνο, θέλοντας να ξανακερδίσουμε τον χρόνο και τους χώρους, έπειτα από μήνες εγκλεισμού. Βιβλίο ταξιδιωτικό και ταξιδιάρικο, «καλοκαιρινό», συνάμα όμως και πολλά περισσότερα. Θα προσπαθήσω να εξηγήσω το γιατί.
Εν αρχή ην η εικόνα. Tα τρία τέταρτα του βιβλίου είναι σκίτσα. Απέριττα, με καθαρή γραμμή, κλείνουν μέσα τους την ψυχή των χώρων και των ανθρώπων, τη φυσιογνωμία, τις αποχρώσεις και τα ποικίλα αρώματά τους. Δείτε τα και δώστε προσοχή στις πλούσιες λεζάντες – αποτελούν ουσιώδες κομμάτι τους.
Και μετά είναι ο λόγος. Τα σύντομα κείμενα (4-5 σελίδες), στην αρχή κάθε ενότητας, λειτουργούν σαν πυξίδα και αστρολάβος: μας εισάγουν στο θέμα, ανοίγοντας ορίζοντες για να πλεύσουμε. Σε μια αφήγηση που τη διαπερνούν η λογοτεχνία, η θεωρία και η τέχνη, κάνουν καλή παρέα ο ιστορικός Μορίς Αϊμάρ, ο γεωγράφος Ζαν Ανσέλμ, ο Ζαν-Κλοντ Ιζό ο Αντόνιο Ταμπούκι, ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο, ο Νίκος Εγγονόπουλος και άλλοι πολλοί.
Το βιβλίο είναι ένα μάθημα· μάθημα ουσιώδες, χωρίς τίποτα το διδακτικό. Πρώτα για όσα μαθαίνουμε, πολύ πέραν της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας: για την καθημερινότητα, το εμπόριο, τις κοινωνίες, τα πανηγύρια, την αγροτική οικονομία στη διαδρομή των χρόνων. (Και πολλές παρεμπίπτουσες, πολύτιμες αναφορές, που κεντάνε στον καμβά: λ.χ. μια περίεργη γωνία στη Λέσχη «Ελλάς» στην Ερμούπολη· παιδικές αναμνήσεις του συγγραφέα από το καφενείο Βιλαντώνη στη Νάξο και το ζαχαροπλαστείο Ζαχαράτου στο Σύνταγμα· το άγνωστο κομμάτι της Λισαβόνας· οι εκλογές του 1963 στη Νάξο, με τον Γλέζο και τον Νικηφόρο Μανδηλαρά να μιλάνε στα καφενεία.) Δεύτερον, γιατί τα μαθαίνουμε αβίαστα, σαν να μας έχει πάρει από το χέρι ο Κωστής και περπατάμε σε σοκάκια και πλατείες, στεκόμαστε σε μια εμπασιά, καθόμαστε σε καφενεία και μας ξεναγεί, με γνώση και γλυκύτητα, όπως το συνηθίζει. Και μας δείχνει πώς, χωρίς να θεωρητικολογούμε, μπορούμε να συνομιλούμε με τη θεωρία, εμπλουτίζοντας τη ματιά και τη σκέψη μας. Η χωροκοινωνική διάσταση είναι μια έννοια που έχει αναπτύξει σε πολλές μελέτες του. Εδώ την εικονογραφεί -και δεν εννοώ μόνο τα σχέδια- εύγλωττα, δείχνοντας πώς ο χώρος διαπλέκεται με την ιστορία και την κοινωνία.
Ωριμο τέκνο της γνώσης, ο τόμος μάς φανερώνει την καλλιέργεια, την ευρυμάθεια, το αφηγηματικό και σχεδιαστικό ταλέντο του συγγραφέα. Σημειώνω ακόμα τρία συστατικά της επιτυχίας.
Πρώτον, ότι δεν βάζει στεγανά και κουτάκια· η προσέγγιση είναι γόνιμα διεπιστημονική.
Δεύτερον, την αγάπη του για τους τόπους και τους ανθρώπους που τους έζησαν, τους σμίλεψαν και τους διαμόρφωσαν, παλιούς και συγκαιρινούς. Μια αγάπη που δεν γίνεται εξιδανίκευση, καθώς δεν λησμονεί τους σκληρούς όρους της καθημερινότητας των αλλοτινών κοινωνιών.
Τρίτον, μετράω τα ονόματα στις ευχαριστίες και τις αφιερώσεις, 59 συνολικά, χωρίς τις αναφορές και παραπομπές. Μας φανερώνουν κάτι στο οποίο ο Χατζημιχάλης είναι δεινός, και το ξέρουν καλά οι μαθητές του και όσοι τον γνωρίζουμε: την ικανότητά του να δημιουργεί σχέσεις, να έρχεται και να φέρνει σε επαφή και μέσα από τούτα τα εγκάρδια δίκτυα να οικοδομεί σχέσεις και να ανταλλάσσει σκέψεις, κάνοντας τα ταξίδια και διαδρομές σε ιδέες. Σημειώνω, τέλος, την αναφορά στο πανεπιστήμιο, το οποίο στάθηκε έναυσμα και πλαίσιο για τα περισσότερα ταξίδια: «Το βιβλιαράκι αυτό ας θεωρηθεί μικρό αντίδωρο σε αυτή τη γενναιοδωρία του δημόσιου πανεπιστημίου», γράφει.
Εκτός από εργαλείο γνώσης, ένα απολαυστικό ανάγνωσμα, ένα συναρπαστικό ταξίδι, ένα χάρμα οφθαλμών. Απολαύστε το ως εκλεκτό απόσταγμα. Πάντ’ ανοιχτά, πάντ’ άγρυπνα τα μάτια της ψυχής σου, Κωστή, και συνέχισε πάντοτε έτσι.
Πηγή: https://www.efsyn.gr/tehnes/ekdoseis-biblia/anoihto-biblio/308859_taxideyontas-sti-mesogeio