«Λευκός καπνός» από το ΚΑΣ για το Ελληνικό

Ε ίκοσι χρόνια ερευνά τις περιοχές γύρω από τη Γλυφάδα, τον Αλιμο και το Ελληνικό, φέρνοντας πάντα στο φως ξεχωριστά αρχαιολογικά ευρήματα: Προϊστορικό οικισμό στα Αστέρια της Γλυφάδας, κλασικό λατομείο και προϊστορική εγκατάσταση στον λόφο Πανί του Αλίμου, οικισμό και επί της Βουλιαγμένης, στους Τράχωνες, που χρονολογείται από την τελική νεολιθική, πρωτοελλαδική έως τη μυκηναϊκή εποχή. Αν προσθέσουμε και τις δεκάδες έρευνες στα οικόπεδα της περιοχής, για τα οποία υπεύθυνη είναι η Β΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, ο απολογισμός είναι μεγάλος και εντυπωσιακός. Ομως, αυτήν τη φορά η αρχαιολόγος κ. Κωνσταντίνα Καζά- Παπαγεωργίου ήταν κάτι παραπάνω από τυχερή. Οι εργασίες που έγιναν για τις ανάγκες ενός ακόμη ολυμπιακού έργου, του τραμ, υπήρξαν η αφορμή για την αποκάλυψη μοναδικών «θησαυρών».

Στην αρχή ενός νεκροταφείου της περιφέρειας του άστεως των Αθηνών, με 150 τάφους που ερευνήθηκαν ένας ένας. Μέσα, όλοι, στον χώρο του αμαξοστασίου του Τραμ, ανάμεσα στο πρώην Δυτικό Αεροδρόμιο και την Ελληνική Αεροπορική Βάση 129 ΠΥ. Εκπληξη ευχάριστη, αφού στο Χασάνι -έτσι ονομαζόταν η περιοχή ανάμεσα στις σημερινές λεωφόρους Βουλιαγμένης, Αλίμου και Ποσειδώνος, πριν από την ίδρυση του παλιού αεροδρομίου- υπήρχαν μαρτυρίες ήδη από τους περιηγητές του 19ου αι. ότι υπάρχουν ταφικοί τύμβοι και αρχιτεκτονικά κατάλοιπα. Αλλωστε, όλοι λίγο πολύ γνωρίζουν ότι τη δεκαετία του '60, όταν ανασκάφηκε ο γνωστός ταφικός περίβολος του Ελληνικού, έδωσε νέο όνομα στην περιοχή. Αλλά η μεγάλη έκπληξη ήρθε από αλλού. Εξω από τον χώρο των εγκαταστάσεων του αμαξοστασίου, αποκαλύφθηκε ένας σπάνιος ταφικός περίβολος με τον γλυπτό του διάκοσμο, δύο χάλκινοι λέβητες, μια εντυπωσιακή υδρία σε λίθινη κάλπη (όπου φυλάσσονταν οστά νεκρού), από την οποία μάλιστα σώζονται υπολείμματα υφάσματος του 5ου αι. π.Χ! Τα 300 κινητά ευρήματα, πήλινα κυρίως ειδώλια, σιδερένια και χάλκινα εγχειρίδια, κάτοπτρα κ. ά., είναι επίσης εντυπωσιακά. Ωσπου ήρθε και η απόδειξη που κάθε αρχαιολόγος θέλει να έχει στα χέρια του: Οι επιγραφές. Τρεις ήρθαν στο φως και ήταν αρκετές για να αποδείξουν ότι το νεκροταφείο ανήκε στον αρχαίο δήμο του Ευωνύμου.

Πώς έγινε η ανακάλυψη

Η ιστορία αρχίζει το 1997, όταν στο πλαίσιο των μελετών για την αλλαγή της χρήσης του χώρου του πρώην αεροδρομίου και για τη διαμόρφωσή του σε πάρκο πρασίνου, εντοπίστηκαν επιφανειακά ίχνη αρχαίων από τη Β΄ Εφορεία Αρχαιοτήτων. Σε εκείνη την έρευνα η κ. Καζά δέχτηκε την πρώτη συγκίνηση όταν εντόπισε «μια μαρμάρινη σαρκοφάγο που είχε επαναχρησιμοποιηθεί για τον ενταφιασμό κατοίκων της περιοχής, με πρώτο τον Περικλή Ζωγράφο το 1885. Δηλαδή 24 αιώνες μετά την κατασκευή της!».

Οι αποχωματώσεις που ακολούθησαν την άνοιξη του 2002 για το αμαξοστάσιο του Τραμ δεν έδειχναν τι θα ακολουθούσε. «Ηταν καθαρό προϊόν νεροσυρμών από χειμάρρους που κατεβάζουν χαλίκια, κροκάλες και λιγοστό χώμα από τις δυτικές πλαγιές του Υμηττού. Αφού αφαιρέθηκε τέτοιο υλικό πάχους 1-1,5 μ., ο εκσκαφέας ανέσυρε τμήμα ταφικής πλάκας που σκέπαζε μια μαρμάρινη σαρκοφάγο». Αμέσως οργανώθηκε η ανασκαφή σε ένα από τα κτίρια όπου επισκευάζονταν παλιά τα αεροπλάνα και σε τρία κανάλια που χρειάστηκε να διανοιχτούν για να μπουν σιδηροτροχοί.

Οι 150 τάφοι διαφόρων τύπων που εντοπίστηκαν, χρονολογούνται από τον 7ο αι. έως και τον 4ο αι. π.Χ. «Πρόκειται, λέει η ανασκαφέας, για 14 γεωμετρικούς εγχυτρισμούς, δηλαδή ταφές μέσα σε αγγεία -κυρίως αμφορείς-, 106 λάκκους πυρών -όπου έκαιγαν τους νεκρούς-, 17 λακκοειδείς τάφους με ή χωρίς καλυπτήριες πλάκες, 3 κιβωτιόσχημους, 2 πώρινες σαρκοφάγους, 2 χάλκινους λέβητες, μία χάλκινη υδρία και μία πήλινη κάλπη που όλα περιείχαν οστά νεκρών και 3 κεραμοσκεπείς τάφους». Οι περισσότεροι από αυτούς χρονολογούνται στο α΄ μισό του 5ου αι. π.Χ. «Τους νεκρούς των τάφων συνόδευαν ως κτερίσματα κυρίως αγγεία που μετά τη συντήρησή τους από την κ. Ειρήνη Μάλλιου, ίσως ξεπεράσουν τα 300».

Φροντίδα με ύφασμα

Η χάλκινη υδρία που ήταν προστατευμένη σε δυο λίθινες κάλπες είναι εντυπωσιακά καλοδιατηρημένη. Και σίγουρα σπάνια, αφού στον ώμο του αγγείου βρέθηκαν υπολείμματα υφάσματος. Με αυτό είχαν «ντύσει» το αγγείο πριν το βάλουν μέσα στην κάλπη, ως ένδειξη ιδιαίτερης φροντίδας και σεβασμού προς το περιεχόμενό του. Τώρα το ύφασμα φυλάσσεται στο Κέντρο Ερευνας και Συντήρησης Αρχαιολογικού Υφάσματος και μελετάται από την κ. Γιούλη Σπαντιδάκη σε συνεργασία με τον Ch. Moulhcrat του αντίστοιχου Centre de Recherche et de Restauratiodes Musees de France.

Απροσδόκητο εύρημα έκρυβαν και τα οστά που εντοπίστηκαν μέσα στην υδρία και τους λέβητες. Κατά τον έλεγχό τους από τον καθηγητή Ανθρωπολογίας κ. Πίτσιο, βρέθηκαν δύο εξαιρετικά ελεφαντοστέινα περιστέρια, τα οποία εξαρτώμενα από χάλκινο σύρμα αποτελούσαν ένα περίαπτο που συνόδευε την κάτοχό του και μετά τον θάνατό της. Τώρα αυτά τα μικροσκοπικά ευρήματα, που αποτελούσαν κόσμημα της εποχής, συντηρούνται (Τατιάνα Παναγοπούλου) στο Μουσείο του Πειραιά.

Η αγωνία των επιγραφών

Τι θέλει κάθε αρχαιολόγος; Μια επιγραφή. Η καλύτερη απόδειξη των ερευνών. «Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής των τάφων είχα συνεχώς την αγωνιώδη ελπίδα να βρεθεί μια επιγραφή, ένα δικαστικό πινάκιο με επιγραφή, κάτι τέλος πάντων που θα δήλωνε την ταυτότητα του δήμου στον οποίο ανήκε το νεκροταφείο», λέει η κ. Καζά. Αποκαλύφθηκε, αλλά πού ανήκε; «Στον δήμο Αλιμούντος ή στον δήμο του Ευωνύμου; «Ο Αλιμούς και το Ευώνυμον ήταν δύο από τους Κλεισθένιους δήμους της Αττικής που με ασφάλεια τοποθετούνται στη διοικητική περιφέρεια των σύγχρονων δήμων Αλίμου και Ελληνικού και στις παρυφές των δήμων Ηλιουπόλεως και Αργυρουπόλεως».

Την απάντηση έδωσαν τρεις επιγραφές. Μπροστά ακριβώς στην πρόσοψη του περιβόλου (μήκους 8 μ.), όπου οι ανάγλυφες πλάκες αποτελούσαν τον γλυπτό διάκοσμο. Στην αρχή βρέθηκε μια μαρμάρινη κεφαλή με το πρόσωπο αποσπασμένο και μια μικρή μαρμάρινη λήκυθος και γρήγορα ακολούθησαν μαρμάρινα τμήματα σε στρώμα λάσπης που είχαν παρασυρθεί από χείμαρρο ή πλημμύρα της εποχής. Σιγά σιγά «αποκαλύφθηκε ένα μεγάλο τμήμα ναϊσκόμορφης στήλης με ανάγλυφη παράσταση ενός γυμνού νέου, μια ανθεμωτή στήλη με επιτέλους χαραγμένη επιγραφή στο σώμα της και ένας δεύτερος ναΐσκος με παράσταση δεξιώσεως σε πολύ έξεδρο ανάγλυφο που παριστά μια καθιστή γυναίκα, έναν όρθιο άνδρα και ανάμεσά τους μια θεραπαινίδα που κρατάει κιβωτίδιο». Και πιο κει, παρασυρμένη από χείμαρρο, η αετωματική επίσκεψη ενός από τους δύο ναΐσκους με την επιγραφή ΕΛΠΙΝΗΣ ΜΝΗΣΙΘΕΟΥ ΕΥΩΝΥΜΕΥΣ.

«Πάνω στην ανθεμωτή στήλη είχαμε διαβάσει ΜΝΗΣΙΘΕΟΣ ΕΛΠΙΝΟΥ ΕΥΩΝΥΜΕΥΣ. Επιτέλους! Εχουμε τα ονόματα δυο μελών του οικογενειακού ταφικού περιβόλου με το πατρώνυμο και το δημοτικό τους». Ετσι ταυτίστηκε το νεκροταφείο με τον αρχαίο δήμο του Ευωνύμου. Τώρα, η ανασκαφή γύρω από τον περίβολο συνεχίζεται από τις Μαρία Γκιώνη και Ιωάννα Μουτάφη (με συντηρητές τους Γιάννη Σαμαντά και Γαβρίλη Γαΐτη και τον σχεδιαστή του έργου Κώστα Θανόπουλο). Είχε όμως προηγηθεί κάτι ακόμη. Η μαρμάρινη κεφαλή που είχε βρεθεί με το αποσπασμένο πρόσωπο ταίριαζε απόλυτα στο σώμα του γυμνού νέου.

Μοναδικό και πολυτελές

Το εύρημα του ταφικού περιβόλου με τον γλυπτό διάκοσμο δεν είναι συνηθισμένο. Θεωρείται σπάνιο, διότι μετά τις ανασκαφές του Κεραμεικού πριν από 100 χρόνια, είναι η πρώτη φορά που αποκαλύπτεται τόσο μεγάλος και μάλιστα ασύλητος ταφικός περίβολος με τον γλυπτό του διάκοσμο «κατά χώραν». «Τα ανάγλυφα επιστήματα, των οποίων το μέγεθος και ο αριθμός δηλώνουν πολυτέλεια και υψηλό κόστος που μόνο μια εύπορη οικογένεια μπορούσε να αναλάβει, ήταν στημένα στην πρόσοψη του περιβόλου και κυρίως πάνω στο επίμηκες βάθρο που είχε αποκαλυφθεί εσωτερικά και σε επαφή με τη ΝΔ γωνιά του».

Δύο μήνες φυλασσόταν ο χώρος της ανασκαφής στο Ελληνικό μέχρι να μεταφερθούν πρόσφατα τα μνημεία στο Μουσείο του Πειραιά. Και πριν από λίγες ημέρες, κατά την αποκόλληση των γλυπτών αποκαλύφθηκαν νέα μαρμάρινα θραύσματα και ανάμεσά τους μεγάλο τμήμα αετωματικής απίστεψης ναϊσκόμορφης στήλης με την αποσπασματική επιγραφή ΜΝΗΣΙΦ…ΜΝΗΣΙΘΕ…ΕΥΩΝΥΜ…, «ίσως Μνησίφιλος Μνησιθέου Ευωνυμεύς», ερμηνεύει η ανασκαφέας. «Προφανώς αναφέρεται σε ένα τρίτο μέλος της ίδιας οικογένειας Ευωνυμέων προς τιμήν των οποίων ιδρύθηκε ο περίβολος και στήθηκαν τα γλυπτά που χρονολογούνται στο β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ.».

Σχέδια για ένα μελλοντικό μουσείο

Η έρευνα στο νεκροταφείο έγινε με τους εξαντλητικούς ρυθμούς ενός ολυμπιακού έργου. Πιεστική για τους εργάτες και τις αρχαιολόγους (Γ. Καρδατζάκη και Μ. Γκιώνη), αλλά ανακουφιστική, αφού «το τμήμα του νεκροταφείου που ερευνήθηκε δεν υπέστη καταστροφή από τις ανάγκες του έργου». Οι 150 τάφοι μέσα στο κτίριο του αμαξοστασίου του Τραμ διατηρήθηκαν σε κατάχωση. Γεωύφασμα απλώθηκε παντού, ύστερα χαλίκι και τώρα πάνω τους τοποθετήθηκαν οι ράγες με το πρώτο βαγόνι.

Ο ταφικός περιβόλος, όμως, και ο γύρω χώρος δεν θίγεται από τις εγκαταστάσεις του Τραμ. Εκεί άλλωστε οι εκπλήξεις μάλλον θα συνεχιστούν. Η ανασκαφέας πιστεύει ότι τα επόμενα ευρήματα θα είναι κεφαλές. Οταν λοιπόν ολοκληρωθεί η αρχαιολογική έρευνα, τα σχέδια είναι δύο. Ενας επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος, αλλά και ένα μουσείο. Οι τέσσερις δήμοι -Αλίμου, Ελληνικού, Αργυρουπολέως και Γλυφάδας- που έχουν λόγο στη διαχείριση του χώρου μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες, σχεδιάζουν να ιδρύσουν μουσείο υπερτοπικού χαρακτήρα, ενώ ο έφορος κ. Γ. Σταϊνχάουερ θα εισηγηθεί την επαναφορά των ευρημάτων. «Τότε τα πρωτότυπα γλυπτά θα πάρουν τη θέση που τους αξίζει στο μουσείο και στον αρχαιολογικό χώρο θα τοποθετηθούν πιστά αντίγραφα».

Πηγή: http://www.kathimerini.gr/160003/article/politismos/arxeio-politismoy/oi-arxaiologikoi-8hsayroi-toy-ellhnikoy