Από την κορυφή της Παπούρας: Η ψυχή της Κρήτης υψώνεται — ομόφωνα
Ποιο είναι τελικά το βουνό της Παπούρας, πόσο μεγάλο ή μικρό είναι, τι άλλο κρύβει πέραν από την κορυφή του, η οποία με λίγες μόνο φωτογραφίες έχει κάνει ήδη το γύρο του κόσμου; Στα πλάγια όπως λέγαμε από παλιά, βρίσκεται το σπήλιο τ’ Αφέντη Χρηστού, με αναφορές από τον J.Pendlebury, τον P.Faure αλλά και τη Πόπη του Ραπανά από το χωριό, που θυμάται πώς μέχρι τη δεκαετία του ’60 πήγαινε με τη γιαγιά της για ν’ ανάψει το καντύλι. Υπάρχει ακόμα αρχαίο μονοπάτι και κτιριακό συγκρότημα, σύμφωνα με την ανακοίνωση του τοπικού παραρτήματος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, αλλά και μάντρες- μιτάτα, κατάλοιπα της συνεχόμενης αγροκτηνοτροφικής δραστηριότητας στο χώρο, κατάλοιπα υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Όλα αυτά συνθέτουν έναν ιερό -μάλλον- τόπο λατρείας, έναν τόπο που με τα ίδια του δικά του υλικά, χώμα και πέτρες οι άνθρωποι έχτισαν κτιριακά κελύφη υψηλής αρχιτεκτονικής σύνθεσης και κατασκευαστικής ακρίβειας, η οποία καταδεικνύει σύνθετη γνώση γεωμετρίας, χωρικής οργάνωσης και μνημειακής πρόθεσης. Αυτά ταξίδεψα από την Κρήτη στην Αθήνα για να μεταφέρω στην οδό Μπουμπουλίνας, στα σεβαστά μέλη του ΚΑΣ, στις 9 Ιουλίου. Δυστυχώς, ουδείς εξ αυτών καταδέχτηκε την πρόσκληση του δημάρχου κ. Κεγκέρογλου για αυτοψία, ούτως ώστε μόνοι τους να δουν, να νιώσουν, να βιώσουν τον τόπο και αυτά που απλόχερα προσφέρει. Ενδεχομένως, το κύρος, το ήθος και το επιστημονικό τους εκτόπισμα να είναι τέτοιας εμβέλειας, που αρκεί μια συνεδρίαση ‘σε απόσταση ασφαλείας’ για να σταθμίσουν τι διακυβεύεται — και τι “πρέπει” να ακολουθήσει.
Ας πιάσουμε την ιστορία όμως, λίγους μήνες πριν στη διαβούλευση της Ανανεωμένης Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων που εκπονήθηκε το Δεκέμβριο του 2024 και πέρασε σε διαβούλευση το Μάρτιο του 2025, όπου αναφερόταν ‘’λόγω της αρχαίας κυκλικής δομής επανεξετάζεται από τον Φορέα του Έργου, σε συνεργασία με την αρμόδια Υπηρεσία Αρχαιολογίας, η χρήση της περιοχής για εγκατάσταση ραδιοβοηθήματος αεροναυτιλίας, και άρα η άρση του Εμποδίου 24. Ταυτόχρονα, εξετάζεται η χρήση της απαλλοτριωμένης περιοχής "Εμπόδιο 28" για την εγκατάσταση ραδιοβοηθήματος αεροναυτιλίας. Ο σχεδιασμός των απαιτούμενων εργασιών θα οριστικοποιηθεί σε μεταγενέστερο στάδιο και θα ενταχθεί σε επόμενη φάση περιβαλλοντικής αδειοδότησης’’. Έτσι, είχαμε καταλήξει ομόφωνα, τόσο σε επίπεδο Δήμο όσο και με την Επιτροπή Περιβάλλοντος της Περιφέρειας Κρήτης, ότι η προστασία του βουνού της Παπούρας είχε ήδη κατοχυρωθεί. Σε αντιδιαστολή, λίγους μήνες μετά ακολούθησε η δήλωση της κ. Μενδώνη, σύμφωνα με την οποία ‘’Μόνο στην Ελλάδα μπορεί να συνυπάρχει ένα σύγχρονο Radar στη θέση όπου πριν κάποιες δεκαετίες υπήρχε ένα αντίστοιχο οικοδόμημα’’. Το θέμα του βουνού της Παπούρας ή αλλιώς του εμποδίου 24, θα λυνόταν εντός του μήνα με τη συνεδρίαση του ΚΑΣ. Έτσι κ’ έγινε, το ΚΑΣ, υπεψήφισε την προμελέτη χωροθέτησης των συστημάτων αεροναυτιλίας και των συνοδών έργων, έκτασης 60 περίπου στρεμμάτων στην Παπούρα. Έτσι, πριν την επίσημη απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, καθώς το ΚΑΣ έχει γνωμοδοτικό ρόλο, βγήκε η ‘Μελέτη Τροποποίησης των Εγκεκριμένων Περιβαλλοντικών Όρων (ΑΕΠΟ) του έργου Μελέτη – Κατασκευή – Χρηματοδότηση – Λειτουργία – Συντήρηση και Εκμετάλλευση του Νέου Διεθνούς Αερολιμένα Ηρακλείου Κρήτης & Μελέτη – Κατασκευή και Χρηματοδότηση των Οδικών του Συνδέσεων’ όπου αναφέρεται ‘’η εγκατάσταση ραδιοβοηθήματος στην περιοχή του φυσικού εμποδίου 24 σε συνδυασμό με την προστασία του αρχαιολογικού χώρου του λόφου «Παπούρα» (Ε24)… Τα βραχώδη προϊόντα εκσκαφής θα αξιοποιηθούν για την παραγωγή αδρανών υλικών που θα χρησιμοποιηθούν στο έργο.’’
Και κάπου εκεί, αναρωτιέμαι: Γιατί συμμετείχαμε σε εκείνες τις διαβουλεύσεις; Ποιος ο ρόλος του Δήμου, της Περιφέρειας, των τοπικών κοινωνιών όταν η γνωμοδότηση ενός συμβουλίου παρακάμπτει και καθιστά αμελητέες τις τοπικές αποφάσεις; Δεν αμφισβητώ τη νομιμότητα. Αμφισβητώ την ουσία.
Ωστόσο, σιγά πρόκειται για την Ανατολική Κρήτη εξάλλου, όπως αναφέρθηκε από μέλος του ΚΑΣ κατά την κατάθεση των ψηφισμάτων, υποτιμώντας πλήρως την γνώμη των κοινοτήτων, ομάδων και θεσμικών φορέων που προέρχονται από την Ανατολική Κρήτη, επιλέγοντας να μην ακούσει καν, το ψήφισμα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, αλλά και την εμπεριστατωμένη άποψη 257 έγκριτων αρχαιολόγων απ’ όλο τον κόσμο που ‘’υπογράφουνε την παρούσα διαμαρτυρία, καταδικάζουνε την επιχειρούμενη πλήρη υποβάθμιση και κατ’ ουσίαν καταστροφή αυτού του εμβληματικού μνημείου για την πολιτιστική κληρονομιά της Κρήτης και όλης της Ελλάδας, και ζητούν όλος ο λόφος, ως περιέχων ένα μνημείο μείζονος σημασίας να μείνει ελεύθερος πανταχόθεν, ανέγγιχτος από οποιαδήποτε άμεση ή έμμεση βλάβη και να θωρακιστεί με την υψηλότερη θεσμική προστασία.'’
Και επειδή ακούστηκε και η άποψη ότι δεν μπορεί ένα τέτοιο εύρημα να αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για το αεροδρόμιο, θα ήθελα να πω ότι κάθε τέτοιο εύρημα δεν είναι ανασταλτικός παράγοντας για την ανάπτυξη, αλλά μοχλός βιώσιμης ανάπτυξης — αρκεί να προστατευτεί στην ολότητα του. Ο πολιτισμός δεν είναι εχθρός του οικονομικού συστήματος. Το αντίθετο: μπορεί να είναι η ισχυρότερη κινητήρια δύναμή του. Το ερώτημα είναι πάντα: σε ποιον χρονικό ορίζοντα κοιτάς — και για ποιον κρίνεις το αποτέλεσμα. Αναρωτιέμαι λοιπόν, αν μπορεί κάποιος να συνυπολογίσει το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό όφελος από την ύπαρξη των μινωικών ανακτόρων της Κνωσσού, της Φαιστού, της Ζάκρου και των Μαλίων, τη στιγμή μάλιστα που εντάχθηκαν στην Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά, σε επίπεδο Κρήτης από τις αρχές του 20ου αιώνα έως και σήμερα και να το συγκρίνει με οποιοδήποτε άλλο κόστος -σε χρόνο και χρήμα- ενός εξαιρετικά μεγάλου έργου υποδομής; Μα ο Πολιτισμός δεν αποτιμάται σε χρήμα. Δεν είναι μέγεθος που χωρά σε προϋπολογισμούς και μελέτες κόστους-οφέλους. Υπερέχει σε κάθε περίπτωση.
Ωστόσο, η προστασία των μνημείων δεν είναι ηθική υποχρέωση ή επιλογή κατά περίπτωση αλλά ευθύνη. Προστατεύεται από το άρθρο 10 του αρχαιολογικού νόμου 4858/2011, το άρθρο 24 του Συντάγματος, τη σύμβαση της UNESCO, το χάρτη της Βενετίας (1964), το χάρτη της Νάρα για την αυθεντικότητα (1994), τη σύμβαση της Γρανάδας (1985), τη σύμβαση της Βαλέττας (1992), την ευρωπαϊκή σύμβαση για το τοπίο (Φλωρεντία, 2000) και τη σύμβαση του Faro, οι οποίες μας υποχρεώνουν όχι μόνο να προστατεύουμε, αλλά και να αναδεικνύουμε τόσο τα μνημεία όσο και τον περιβάλλοντα χώρο αυτών.
Η Παπούρα είναι ένα παλίμψηστο ιστορίας και ανθρώπινου μόχθου, ένα σημείο όπου συναντιέται η μνημειακή αρχιτεκτονική με την αγροκτηνοτροφική καθημερινότητα, και η άυλη πολιτιστική κληρονομιά με το φυσικό ανάγλυφο της Κρήτης. Το ερώτημα δεν είναι αν η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να συνυπάρξει με τις σύγχρονες υποδομές. Το ερώτημα είναι πώς και με ποιες προτεραιότητες. Ποια ιστορία γράφουμε με τις επιλογές μας; Για ποιο μέλλον μιλάμε; Και ποιοι τελικά το ορίζουν;
Η Παπούρα μπορεί να αποτελέσει το θεμέλιο λίθο της εκκίνησης χάραξης δικτύων υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, συνδεδεμένων με φυσιολατρικές διαδρομές, καθιστώντας την Κρήτη παγκόσμιο πρότυπο βιώσιμης ανάπτυξης, προάγοντας την ισχυρή ταυτότητα που την διακατέχει. Με σεβασμό στη φέρουσα ικανότητα του νησιού, μπορούμε να θεμελιώσουμε τις συνθήκες για μια ανάπτυξη που δεν θα είναι απλώς βιώσιμη κατ’ όνομα —όπως επιβάλλει η μόδα της εποχής— αλλά ουσιαστική, ειλικρινής και μακροπρόθεσμα επωφελής. Η προστασία του βουνού της Παπούρας στην ολότητα του, καθιστώντας το νέο τοπόσημο της περιοχής, δίπλα σε ένα διεθνές αεροδρόμιο εκτιμώμενης ετήσιας άφιξης επισκεπτών 18εκατομμυρίων, έχει να προσφέρει πολύπλευρα οφέλη σε κάθε επίπεδο -περιβαλλοντικό, πολιτιστικό, οικονομικό- τόσο για τόσο για την ίδια την τοπική κοινωνία, όσο και για το Δήμο Μινώα Πεδιάδας, τους όμορους Δήμους αλλά και την ίδια την Περιφέρεια στο σύνολο της.
Τοπίο δεν είναι απλώς κάποιο σύνολο γης, φυτών και υδάτων.. αναφέρει ο Οδυσσέας Ελύτης, είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού επάνω στην ύλη.
Και αυτήν τη ψυχή έδειξε χθες η Κρήτη μέσα από το ομόφωνο ψήφισμα της Περιφέρειας Κρήτης για την προστασία του βουνού της Παπούρας στο σύνολο του, αποτρέποντας τη δημιουργία των προτεινόμενων συστημάτων αεροναυτιλίας στο συγκεκριμένο σημείο. Η Κρήτη, ύψωσε το ανάστημα της. Τοπική κοινωνία, επιστημονική κοινότητα και θεσμικοί φορείς δεν αντέδρασαν με άρνηση, αλλά με συλλογική αξιοπρέπεια, με επιχειρήματα, με τεκμηρίωση. Μια μέρα μετά το ΚΑΣ ένιωσα εθνική ντροπή, σήμερα νιώθω υπερηφάνεια!
Mπουμπουλάκη Κωνσταντίνα
· Αρχιτέκτων Μηχανικός με ειδίκευση στον Περιβαλλοντικό Αρχιτεκτονικό και Αστικό Σχεδιασμό
· Μέλος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Ν. Ηρακλείου
· Μέλος της Επιτροπής πολιτών για την προστασία της Παπούρας και της Κληρονομιάς της Πεδιάδας